کہانیاں دیاں کرچاں

 ( افضل توصیف )

پچھلے سال اوہناں دناں دی گلّ اے اوہ سارے میرے بڈھے تائے نوں شہر چکّ لیائے، اس پنڈ توں، جہنے اوہناں ساریاں نوں جنم دتا، نال رزق وی دتا۔ شہر تے شہر والیاں نوں وی۔ اوہ سارے سن کون؟ تائے دی اپنی آل-اولاد توں چھٹّ کون ہو سکدے سن۔ اوہناں نوں ایہہ کرنا ای پیا، کیوں جو تایا اتھے پنڈ وچّ اکلا ہی رہِ گیا سی۔ ٹبر دے سارے پنچھی شہر ولّ اڈاری مار گئے سن۔ ہن تایا اتھے اپنے پرانے کچے مکان وچّ پرانیاں یاداں دی سنگت وچ رہندا سی۔ انجھ تاں پنڈ وچّ نویں پرانے بتھیرے لوکیں ہے سن، پر خاص اپنا کوئی نہیں سی رہِ گیا۔ کجھ مر گئے کجھ کماؤن چلے گئے۔ باقی کماون والیاں دے پچھے پچھے نکل گئے۔ ایتھے لاہور شہر وچ تائے دا پتر، نونہہ، پوتے پوتریاں سارے اپنے پکے فرش والے مکان وچ رہندے سن، جہڑا پکی گلی تے پکی سڑک نال جڑیا ہویا سی۔

تائے نے ایتھے آ کے بڑا روس کیتا۔ اپنے پنڈ دی یاد نال اوہنے شہر دی زندگی توں اوازاری دا صاف اعلان کر دتا۔ ”کیوں میری مٹی خراب کردے او۔” اکھاں وچّ اتھرو بھر کے اوہنے مڑ مڑ آکھیا۔ کدے ہولی کدے اچی آواز وچ۔ ”میرا اخیر پہرہ اے۔ مینوں اتھے ہی چھڈّ آؤ۔ میں اپنے گھر وچّ رہانگا۔ انت سمیں مینوں اوتھے ضرور ہونا چاہیدا اے۔”

”پر ابا جی، ایہہ گھر وی تہاڈا اے۔ دسو ایتھے تہانوں کوئی تکلیف اے؟ اسیں تابیادار ہاں۔ کجھ دن ساڈے کول وی رہو۔” اس دی نونہہ مکھن ورگے ملائم لہجے وچ کہندی۔

”ایتھے تکلیف ای تکلیف اے۔ اک تاں ایہہ پکا فرش تائے نے چپس والے فرش نوں ہتھ لایا۔ میرے پیراں نوں ایہہ ٹھنڈھا بہت لگدا اے” نونہہ ہسّ پئی ”تسیں جتی پا کے نہیں رکھدے۔”

”لے دسّ، جھلی نہ ہووے تاں۔ باہر دی جتی گھر دے اندر ساڈیاں پشتاں وچ کسے نے نہیں پائی۔” جدی-پشتی تہذیب دی گلّ سی۔ جتی سردل توں باہر لاہ کے پیر پاون دی۔ تایا اس نوں نبھاون والا اخیرلا بندہ سی۔

دوجے دن نونہہ نے سہرے دے مصلے دا حلّ بازاروں خرید لیاندا۔ نویں سلیپر لیا کے اگے رکھ دتے، ”تسیں ایہہ پایا کرو ابا جی۔ بڑے ہولے تے نرم نے، ویکھو اندر پھلالین دا استر وی لگیا ہویا ہے۔”

”نہ، نہ کاکی” تائے نے رنگہین دے سلیپر پراں ہٹا کے آکھیا،

”مینوں تاں چمارو جتی ٹھیک رہندی اے۔” ”چنگا کل نوں چکّ جا کے چمارو جتی نویں بنا لیاؤندا ہاں” گھر وچوں کسے نے مصلے دا نواں حلّ پیش کیتا۔

”جتی کھیہہ بنواؤنی ایں۔ تسیں مینوں اتھے جان دیو کئی ہور تکلیفاں وی لگیاں نے ایتھے۔”

”ہور تکلیفاں؟”

”ہاہو، اک تاں ایتھے مسیت دی بڑی تنگی اے” ”مسیت؟” تائے دا پتر حیرانی نال ہسّ پیا ”مسیتاں تاں اپنی گلی وچ پوریاں چار ہن۔ سنی، وہابی، شیعہ تے اہلے-حدیث۔ چوہاں نوں چار چار سپیکر لگے ہوئے نے، گھر بیٹھے سارا دن واعظ سنو۔ اسیں تاں رہندے ہی مسیتاں دی چھاویں آ۔”

تائے دے پتر نے ہسدے ہسدے پیو دی بے کار دلیل نوں ردّ کر دتا۔ پر تائے نے پتر دی گلّ ایہہ کہہ کے ردّ کر کے چھڈی ”برخوردار تینوں پتہ نہیں۔ شہر دا مولوی واعظ نہیں، سیاست کردا اے، واعظ کرنی اوہ نوں آؤندی کتھے۔”

”کی مطلب اے ابا جی، سحر دا مولوی واعظ نہیں کردا؟” نونہہ نے پچھیا۔ ”آہو کاکی” تائے نے رسان نونہہ نوں سمجھاؤن شروع کیتا، ”ایتھے مولوی کڑکے نال بولدے نے۔ اسلام وچ کڑکے نال بولنا منع اے۔ پھیر ایہہ سرکاری نوکر نے۔ پکے بدّ-نیتے، ساریاں گلاں سرکاری مطلب والیاں نے۔ ایہناں دا تاں اپنا ایمان ماڑا اے۔ ایسے کرکے ایہناں دا واعظ وی بندے نوں ٹھنڈھ نہیں پاؤندا۔ سگوں اگّ لاؤندا اے۔ میں اجیہے مولویاں، پچھے نماز نہیں پڑھ سکدا۔ ایہہ نرے مساپھک نہیں ایویں مسیتاں ملّ کے بیٹھے ہوئے نے۔”

”چلو چھڈو، تسیں گھرے نماز پڑھ لیا کرو” کسے ہور نے مشکل مصلے دا سوکھا حلّ پیش کیتا۔ ”نہ نہ، ایہہ پکا فرش ویکھو۔ میرے گوڈیاں نوں نیل پئے گئے ہوئے نے۔ انجھ وی مینوں لگدا اے تسیں سارے رل کے میری عاقبت خراب کرن لگے ہوئے او، مینوں پنڈ جان توں کیوں رجھدے او۔”

نکا جیہا سنکٹ جدوں کئی دناں اتے کھلر گیا تاں تائے دی نونہہ نے مینوں سدّ بھیجیا۔ نکی ہندی توں میں تائے دی لاڈلی بھتیجی رہیں ہاں۔ مارے جان والے بھائی دی دھی۔ تائے دے خیال وچ میرے باپ نے شہیدی دا درجہ پایا۔ اوہ سارے لوکیں سارا پنڈ، اپنا قبیلہ…..سرہند نہر دے کنڈھے اوہناں دا لہو ڈلیا۔ اوہناں دیاں اکھاں گواچ گئیاں۔ درندے وحشی-ماردے رہے۔ میرا تایا لڑدا رہا۔ خبرے کہنوں کہنوں بچاؤندا ہویا اوہ آپ پھٹڑ ہو گیا۔ اوہ اک بانہہ اتھے کدھرے رہِ گئی۔ بھرا وی تے بانہہ ہندا اے۔ تائے دے چھ جوان بھرا۔ اکو ویہڑے دے بوٹے۔ سانجھی زمین دے پالک، سانجھی کمائی کردے۔ کئی کئی مجھاں گائیاں، دودھ دے گڑوے، لسی دے چھنے، مکھناں دے پیڑے تے وہڑھا بھریا بچیاں دا۔ اس زمانے پنڈ دے جیون وچ سورگ دا نقشہ ایسے طرحاں بندا سی۔ پر تایا اوس سورگ دے لٹے جان پچھوں لاشاں دے ڈھیر توں اٹھ کے پاکستان آ گیا سی۔

”کس طرحاں کی کجھ ہویا؟ کنجھ ہویا؟ میں جد وی تائے نوں ملدی، پچھدی۔ پر بڈھا تایا ویروے نال کدے وی نہ دسدا۔ ”بسّ، دھیے آ گئے ساں۔ آئی دے اگے ہور کی ہونا سی۔ ایہہ وی چنگا تیری ماں تینوں نانکیاں دے گھر لے گئی ہوئی سی اس ویلے………نہیں تاں توں وی کتھے بچنا سی۔… ایتھے آ کے تائے نوں کانبا جیہا چھڑ جاندا۔ مینوں پتہ اے تایا اس ہونی دا ویروا کیوں نہیں دسدا۔ اوہنوں اپنیاں بھیناں، بھراواں، بھرجائیاں، بھانجیاں، بھتیجیاں دی یاد آؤندی سی، جو نہر سرہند وچ ڈبّ گئیاں سن۔ اوہ اپنی کہانی اتھوں شروع کردا اے، جتھے لاہور دا ریپھیوجی کیمپ شروع ہندا اے۔ اوہ اپنی وڈھی ہوئی بانہہ دا زخم لئی بیٹھا، اپنے آپ نال گلاں کردا۔ ”ہن کی جینا، منا، میرا کی اے ایس جگّ وچ۔ سانجھ تاں مکّ گئی۔”

پھیر اک دن اوہنے سنیا۔ کیمپ دے لاؤڈ سپیکر اتے اوہدے پنڈ دا ناں بولیا۔ اتھوں دے کجھ نیانے لیاندے گئے سن۔ نکے نکے نیانے جو کسے طرحاں بچ گئے سن۔ ایہناں بالاں دا کوئی والی وارث سندا ہووے تاں آوے۔ کوٹھے جیڈی چھال مار کے اوہ اعلان والی تھاں تے جا کھلوتا۔ اجڑے انساناں دے اس میلے وچ اوہنے اپنے نکے کاکیاں نوں پچھان لیا۔ پھیر دوجے بھتیجے نوں وی جپھی پا لئی۔ اک پل وچّ دنیاں بدل گئی، ہن دنیاں دے بازار وچ لٹیا پٹیا، اکلا پناہ گیر نہیں سی۔ اوہدے کول تنّ بچے سن۔ جڑھاں!! جیون-پڑ وچ اس دی تھاں بن گئی سی۔ ذمیواری والی تھاں۔ تایا ایہہ گلّ سناؤندا تھکدا نہیں سی۔

”اوہ بچے کون لیایا سی؟ کس طرحاں بچ گئے؟ میں اک واری-پچھیا۔ تائے دے کہن انوسار کئی نکے نیانے کمیونسٹاں نے بچائے سن۔ اوہو اوہناں نوں پاکستان لے کے وی آئے۔ اج ایہہ شبد کڈا عامَ اے۔ مینوں ایہہ سارے مطلب آؤندے نے۔ پر پہلی واری تائے کولوں سن کے میں پچھیا سی ایہہ کمیونسٹ کون ہندے نے؟ تائے نے دسیا اوہ ہندو سکھ نہیں ہندے۔ مسلمان عیسائی وی نہیں ہندے۔ پھیر اوہ کون ہندے نے؟ بسّ توں انجھ سمجھ لے کاکی اوہ بچیاں نوں بچاون والے ہندے نے۔ اوہناں وچوں اک بندہ ایتھے آیا کسے فرشتے وانگ تیرے ویرے لے کے آیا۔ اوہ بندہ تائے دے بقول چنگا پڑھیا لکھیا سی۔ پناہگیراں دے قافلے دے نال ٹردا ہویا آیا سی۔ پھیر ایتھے کیمپ وچ اعلان کرواؤندا رہا۔ وچھڑے مل گئے تاں مڑ کے اوہ اپنے دیش چلا گیا۔ تائے دے لفظاں وچ ”میرے ہتھ وچ بچیاں دا ہتھ دے کے جان لگا تاں میں اوہدے پیر پھڑ لئے۔ اوہدی مہر دا شکرانہ ہور کی سی میرے کول۔ پر اوہ کوئی مہان روح سی، آکھن لگا، ”انجھ نہ کر بیلیؤ۔ اسیں اوہناں ساریاں دے ساتھی ہندے ہاں، جہڑے ماڑے ہون۔” ایدھر آ کے وی اوہ نیکیاں کھٹدا رہا۔ ہندواں سکھاں دے گواچے نیانے لبھدا-پھریا۔ پھیر اوہناں دے قافلے وچ رل کے پچھاہ نوں مڑ گیا۔

میرے تائے دی کہانی بڑی لمی اے، پر ایس کہانی دا جو حصہ پاکستان توں شروع ہندا، اوہی دل لا کے سناؤندا۔ جنی واری سنو، سناویگا۔

بڑی چھیتی اس تھاں آ کھلوندا، جتھے کیمپ وچ تنّ بچے اوہنوں آ رلے سن۔ اوہدا نکا جیہا ٹبر بن گیا۔ اوہدی ذمیواری ودھ گئی ہن اوہ سر-وڈھیا درخت نہیں سی رہا۔ خاندان دی جڑھ بچ گئی۔ بڑی چھیتی اوہنے کیمپ دی روٹی چھڈّ دتی۔ مزدوری کرن لگّ پیا۔ ٹھیک وی سی جنہاں دی جدپشت وچ کسے نے بہہ کے نہ کھادھا ہووے، اوہ منگ کے کویں کھاندے ”پورا سال ایہناں مینوں زمین الاٹ نہ کیتی۔ پورا سال میں مزدوری کیتی۔ اپنے بچیاں نوں کما کے ٹکر کھوایا۔” تائے دے جیون وچ ایہہ فخر دی گلّ سی۔ بسّ اکو پچھتاوا رہِ گیا۔ سون لئی منجیاں دا پربندھ چھیتی نہ ہو سکیا۔ ایسے کرکے بالاں وچوں اک نوں سپّ لڑ گیا۔

اوہناں دناں وچ ہور دشمناں دے نال سپّ وی اپنا کم کر رہے سن۔ پناہگیراں دے ہڑ نال دریا وچ وی ہڑ آیا۔ پانی نال پتال دے سپّ باہر آ گئے، کینپاں وچ پئے بندیاں نوں توڑ توڑ کھان لگے۔

تائے کول ہن دو بچے رہِ گئے۔ شہر کولوں اوہناں نوں بھے آؤن لگا دوواں کاکیاں نوں انگلی لا کے اوہ نے شہر چھڈّ دتا۔ پنڈ وچ آ کے کچا کوٹھا ملّ لیا کجھ بھانڈے-ٹینڈے تے ”گزارا یونٹ” دے چھ کلے۔ زندگی نویں سرے توں شروع ہوئی۔ ہتھ تاں اکو سی، پر تائے نے اکو ہتھ نال حل واہیا۔ آٹا گنیاں، مجھاں چوئیاں۔ کدے تاں روٹی وی پکا لیندا، ہن تائیں ایہو سلسلہ رہا۔ پر ہن اوہدی ساری کمائی شہر آ چکی۔ اتھے پنڈ وچ ہن گھر دا کوئی بندہ نہیں سی رہندے۔ کوٹھی وی کھلا کھنڈر جیہا بن گیا سی۔ اک مشکل ہور بنی۔ تایا ایس اسارے وی اسے طرحاں محنت کری جاندا۔ کمزور اکھاں نال اوہنے کھیتاں دی ہریاول جوان رکھی۔ پر ایس طرحاں دی گلّ نال تائے دا پروفیسر پتر راضی نہیں سی۔ اس نوں نموشی ہندی۔ کی اوہ اخیری پاہرے سن۔ اپنے باپ نوں آرام دے چار دن وی نہیں سی دے سکدا اے۔ اندر ہی، اندر اوہنے پلان بنایا۔ زمین ٹھیکے وٹائی اتے دے کے باپ نوں اپنے کول لے آندا۔ تائے نوں ایسے یوگدان دی خبر نہیں سی۔ اہتے انجھ ہی شہر نال رسیا بیٹھا سی، بچیا وانگ ضداں کر رہا سی۔

ہن اوہناں نوں میری لوڑ سی۔ تائے نوں مناؤن لئی مینوں اپنے آپ اتے بہتا اعتبار تے نہیں سی۔ ایہناں پینڈو بڈھیاں دیاں عادتاں دا مینوں چنگی طرحاں پتہ ہے۔ شہری بزرگاں کولوں بالکل وکھرے ہندے نے۔ ایہناں دا مصلیٰ آرام دی طلب نہیں، بچیاں کولوں توقع نہیں رکھدے۔ اپنے واسطے کجھ نہیں منگدے۔ ایہناں دا مصلیٰ تاں بسّ اینا کو ہندا اے، پئی کسے دے کم آؤندے رہن۔ اپنی رٹین پوری ہووے۔ ہر حالَ وچ کجھ کردے رہن، کار آمد رہن۔ گھر واسطے، دوجیاں واسطے۔ نونہہ رانی پیڑھے بیٹھی پر ہانڈی (توڑی)، ڈوئی (کڑچھی) تے رسوئی اتے قبضہ نادرے۔ پتر نت نت افسر بنے، شہر وچ روے، پر اوہناں دا کھیت بنا اخیرلے ساہ تائیں اوسے طرحاں رہے۔ کوئی کجھ نہ دیوے۔ ایہہ راضی رہنگے، پر کوئی بہت سارا دینا چاہوے، تاں ایہہ بہت سارا ناراض ہو جانگے۔

ایتھے ساڈے کول تائے جوگی کوئی شے تاں ہے نہیں سی۔ پھیر کس بدلے تائے دے کھیت، جو اوہنے دوجی واری ہتھیں کمائے، چھڈا سکدے ساں؟ انجھ تائے دے ایتھے آ کے رہن وچّ میری دلچسپی گھٹّ نہیں سی۔ کیوں جو میرا تایا کہانیاں دی اک بھاری پنڈ بنہی پھردا سی۔ میں اوہ کہانیاں سننا چاہندی ساں۔ تائے نوں آپ کہانی سناؤن دا جھسّ وی سی۔ ایہو اک ٹرمپکارڈ میرے کول ہے سی۔ مینوں لگا کدھرے نہ کدھرے معاملہ ہو جاویگا۔ تائے نوں ہر حالَ ایتھے شہر وچ رکھنا اے۔ ساڈے کولوں کوئی سکھ، کوئی خدمت قبول ہو جاوے، بسّ، ایہو سارے چاہندے سی، ہور کسے گلّ نوں وچکار لیاؤندے بغیر میں تائے نوں اوہ دن، شہر جان کروایا۔ ایہو شہر سی جتھے اوہ پناہ گیر ہو کے آیا سی۔ اوہ دن….جتھوں کہانی موڑ لیندی اے… اوہ موڑ جتھے آ کے تائے دا دل دریا ورگا ہو جاندا۔ انسانیت دا بہت وڈا بہوں ڈونگھا دریا چھلاں ماردا۔ اوس تھاں توں ذرا کو پچھے، اگے جتھے اوہ لکھاں وچکار اکلا بیٹھا اپنے ٹٹے دل تے وڈھی بانہہ نال گلاں کردا…مڑ مڑ اکو گلّ دہراؤندا۔”

”ہن کی ہے منا کاہدے لئی۔ ایتھے جو کی لوڑن آیا؟ میرا ایتھے کی رکھیا پیا اے؟ اپنا کون اے؟” پھیر اک دن زندگی ولوں آواز آئی۔ زندگی آپ تر کے اوہدے کول آئی۔ اوہدے گوارے بچے نال لیائی…ایہو اک پل سی، ایسے نوں سدّ لیائی۔ تائے کولوں وعدہ مل گیا۔ کجھ دہاڑے ساڈے کول رہِ جاوے۔ بسّ گیان دا اک موسم ساڈے ناں لگّ جاوے۔ اسیں کوئی مربعے تاں نہیں منگدیاں۔ ”چنگا جویں تہاڈی مرجی-کڑیو۔”

تائے نے مینوں تے اپنی نونہہ نوں مہر دا خزانہ بخش دتا۔ پر نال ہی ایہہ وی جتا دتا ”تسیں ویکھ لینا، میرا جی ایتھے لگنا نہیں” جواب وچّ اسیں ساریاں نے اک کھلھی رعایت تائے نوں دے دتی۔ ”جدوں اوہدا جی کرے، پنڈ پھیرا مار آوے۔ کھیت بنا ویکھ آوے۔ ایہہ نال تے پنڈ کھڑا، اپنا گھنٹے دو دا رستہ۔”

پر تائے دا، دل جویں ٹھٹھر گیا ہویا سی۔ پورے ستّ دن وی نہیں سی لنگھے، اوہ گھروں چٹے کپڑے پا کے نکل تریا۔ خبرے پنڈ لئی، خبرے کسے نوں ملن لئی….کسے نوں پتہ نہیں، پر چوڑی سڑک اتے چڑھدے سار کسے بھیڑے بدمست کار والے نے ٹکر مار کے اس کمزور جہے بڈھے نوں ویہہ گز پراہ جا سٹیا۔ ایس بھیڑے ایکسیڈینٹ مگروں وی تائے نے اوکھے ساہواں دی ڈوری کئی مہینے کھچی۔ پر ایس عرصے وچ اوہ شہر بھلّ گیا۔ اس پنڈ نوں وی بھلّ گیا، جتھے پورے مربعے دا مٹی اوہنے اپنے اک ہتھ نال کمائی سی۔ اوہ شکر ورگی نرم مٹھی مٹی۔ اوہ کھیت پیلی جنہاں دی خوشبو اپنے انت سمیں توڑ جیؤنا چاہندا سی۔

پر ہن ایس دنیاں وچّ تائے واسطے سمیں دا انت، نہ زخماں دا انت۔ اوہدیاں بڈھیاں ہڈیاں نوں پورے بائی گنڈھ (فریکچر) لگے، سر نوں پورے پنج۔ کئی گھنٹے بعد ہسپتال وچ ہوش آئی تاں ڈاکٹر نوں ویکھدے سار آکھن لگے ”توں ایتھے کی کرنا پیا اے کاکا؟” جا دوڑدا جا لگّ جا کدھرے جا کے چھڈو جا ایس تھاں نوں۔ ایتھے بڑا ظلم پھیل گیا اے۔ ویکھ میرے ولا مے ایہناں دا کی وگاڑیا سی۔ ویکھ ظالماں نے کویں پھٹڑ کرکے سٹّ دتا اے مینوں۔” تائے دے جسم وچوں اپنے لہو دی بوند بوند وگ چکی سی۔ ہن تاں آپنیاں پیاریاں دا دتے ہویا لہو رگاں وچالے لئی پھردا پیا سی۔ ایسے لہو دی گرمی نال جان وچ جان آئی تاں اکھاں کھولھ آلے دوالے ویکھیا۔ اوہدیاں اکھاں وچ پچھان ورگی کوئی شے نہیں سی۔ اوہ کوئی ہور ای بندہ سی، ایہہ دنیاں ہور ہی دنیاں سی۔ پنڈے دے زخم دوائیاں نال ٹھیک وی ہون لگّ پئے سی۔ پر اوہ روح کدے مڑ کے نہ آئی، جہدے نال تائے نے ایتھے پاکستان وچّ زندگی گزاری سی۔ پوری ہشیاری نال، پوری سوجھی نال اوہ اپنے پرانے، پنڈ چلا گیا سی۔ اپنے بچپن توں لے کے اپنے بچیاں دے بچپن توڑی ساریاں گلاں اوہنوں یاد آ گئیاں۔ اوہ ہن بیت گئے ولّ مڑ گیا سی۔ اوہ سارے لوکیں جو اس ویلے اتھے ہے سن، اوہناں نوں بلاؤندا، گلاں کردا کدے کہندا فلانے نوں سدّ کے لیاؤ۔ فلانے جراہ دی ملھم لیا کے میرے زخماں تے لاؤ۔ بڑے جاگدے ذہن نال اوہ اپنے پرانے پنڈ جا وسیا۔ پچھوکڑ دیاں نکیاں موٹیاں گلاں، بیتے دکھ سکھ یاد کرکے اوہناں نال جیون بسیرا کر لیا۔ سال دے چارے موسم، اپنے پیلی بنا، ندی کنارہ، یار بیلی اوہناں مڑ کے سدّ لئے۔ پرانے گیت یاد کیتے، وساکھی دے گیت، کنکاں چھلیاں دے گیت، رتے سالو دے گیت۔

کھان پین دی لوڑ پیندی تاں اوہ کسے اجیہے بندے نوں ہاک ماردا، جہنوں سدّ کے لیاؤنا ساڈے وسّ دی گلّ نہیں سی۔ کوئی ہلکی گجا، دلیہ، کھچڑی ساہمنے رکھدے تاں اوہ غصے ہو جاندا۔ ”کیہی بے سواد، صابن ورگی۔” اوہ تھالی پرھاں کر دیندا۔ ”لسی روٹی کیوں نہیں دندے۔ ربا، مینوں بھکھے مارن لگے ہوئے نے۔ بائی، بائی”… اوہ وڈے بھرا نوں ہاکاں ماردا، رون لگّ پیندا۔ اسیں سارے اوس گھڑی نوں پچھتاؤندے، جدوں تائے نوں شہر لیائے ساں۔ پٹیاں نوں اوہ رسیاں سمجھ دا، سانوں ساریاں نوں ظالم۔ آزادی منگدا۔ باہر جان دی ضدّ کردا۔ جویں جویں خدمت کردے، تویں تویں غصے ہندا۔ اسیں اوہدے اپنے، بیبسّ جیہے، پرائے ہو چکے ساں۔

پھیر اک دن کی ہویا۔ نونہہ دودھ دا گلاس لے کے آئی تاں گھٹّ لے کے منہ موڑ لیا۔

”ایہہ دودھ اے؟ نری کچی لسی۔ بوری دا کچا دودھ لے کے آؤ۔” تاہیؤں اسیں دودھی دی منت کیتی۔ ویکھ بھائی گوالے جو ریٹ لاؤنا اے، لا لے، پر دودھ نرا دوالی ورگا اصلی خالصہ دوجے دن کھیر ورگے گاڑھے دودھ دی گھٹّ بھر کے تائے نے سر پھیر دتا۔ ”جھلی کڑی، بوری دا دودھ لے کے نہیں آئی۔” نونہہ دے دل وچ پتہ نہیں کی آئی۔ اوہ آپ گوالیاں دے محلے چلی گئی۔ بوری مجھّ ویکھ کے اوہنے اپنے ساہمنے چوائی۔ گلاس ہتھ وچّ لے کے تائے نے خوشبو سنگھی تے خوشی پرگٹ کیتی۔ پھیر پل وچ گلاس خالی کرکے، اپنے پٹی بدھے ہتھ نال منہ پونجھیا۔

”میں کیہا، کاکا بوری مجھّ لسی ہو گئی لگدی اے۔ کھل وڑیوے تھوڑے پاؤندے او تسیں۔ چل ہوؤُ میں اٹھ کے سانبھ لوانگا۔ پر تسیں دلگیر نوں ویلے سر روٹی اپڑایا کرو۔ کامے نوں تے بلد نوں خوراک چنگی ملنی چاہیدی اے۔ شدائیؤ پیداوار کرن والے نال کاہدا صرفہ۔”

”دلگیر سنگھ”؟ شاید پچھے کوئی کاما رہا ہونے۔ ایہہ گلّ اخیری سی جو اس ازلی عبدی کسان دے مونہوں نکلی۔ ساہ اتے دا اتے، تھلے دا تھلے۔ تھوڑی جہی دھونکنی چلی۔ پھیر سارے بندھن ٹٹّ گئے۔ چپ چاپ۔ بے آواز قدماں تے چلدا اوہ جویں موت دی گھاٹی اتر گیا۔ کنکاں بیجن والا مر گیا۔ نال ای رتا سالو رنگن والا وی۔ پونی صدی دا جیون وچوں ادھا کالی رات ورگا۔ اوہ کالی رات اوس پل پوری ہو گئی۔ اوہدے منجے دی باہی تے سر رکھ میں کنا کجھ سوچیا۔ ادھی رات دی آزادی دا مسافر۔ ویہویں صدی دا پناہ-گیر انت سمیں توڑی زخمی سی۔ پٹیا پلستراں وچّ جکڑیا۔ اوہدا جسم ساہمنے پیا سی۔ پر اوہدی روح سدا تندرست تے بے داغ رہی۔ امن دی گھگی ورگی۔ اج کدھرے دور اڈاری مار گئی سی۔ اوس دنیاں وچّ جتھے کوئی مذہب نہیں ہندا۔ لوکیں مذہب دے ناں تے اپنیاں زمیناں توں کڈھے نہیں جاندے ہونگے۔ تایا ہن ساریاں گلاں توں پرانہ سی۔ پر میں زندگی دی غلامی وچّ سوچ دی سنگلی نال بدھی ہوئی، ناشاد بیٹھی ساں۔ کی اے ایس فانی دنیاں دے ادھورے جیون وچّ؟ تاریخ نے، سیاست نے، مذہب والیاں دے دل دی کالکھ نے، اس بھولے دہاتی انسان نال کی کیتا۔ کی کیتا؟ اس معصوم دی کھلّ نوں ساریاں نے اپنی اگّ وچّ بھنیاں۔ اسے دے دل نوں اپنی چھری دے تجربیاں لئی پسند کیتا کی سمجھیا سی اوہنوں۔ اپنا شکار؟ کہ آپنیاں تجربیاں لئی اکو وستو؟ ساری تلخی میرے کول رہِ گئی۔

پر اوہ بندہ جس نوں اوہناں انسان نہیں سی منیا، اوسنے آدم ذات دا کیڈا بھرم رکھیا۔ دو ٹوٹے ہو کے وی اوہ کھلریا نہیں۔ کچی مٹی دے اندر رہِ کے اوہنے اپنا سارا جیون جی لیا۔ اول آخر میرا تایا انسان سی۔ کچی مٹی دا وسنیک۔ پکی سڑکوں اوہنوں نفرت سی۔ زندگی وچّ دو واری اوہ پکیاں سڑکاں توں لنگھیا۔ دوویں واری ہندوستان پاکستان دیاں پکیاں سڑکاں نے اوہ دے کولوں بھارا خراج وصولیا۔ ہن اوہ پکے فرش توں وی ناراض ہو کے چلا گیا۔ اگوں کی سی۔ اوہدی مٹی نوں چکّ کے پنڈ لے گئے۔ شکر ورگی مٹی، جس دی خوشبو دے گچھیاں نال لدی باسمتی اے تے چھ-چھ فٹّ اچے گنے۔

پنڈوں مڑ کے اسیں اک دن تائے دیاں گلاں کردے رہے۔ اوہو گلاں جو اوہنے شہر آ کے کیتیاں۔ اوہ ستّ دہاڑے پنڈ وچھوڑے دیاں گلاں۔ اوہ گلاں جو اوہنے ہسپتال وچّ کیتیاں۔ اوہ دن جدوں ہوش دی دنیاں نالوں وچھڑ کے اوہ اپنے پنڈ پرانے چلا گیا سی۔ اوہناں ساریاں نال جا رلیا جو عبد دیاں حداں توں پرلے پاسے جا کے آباد ہو گئے نے۔ اوہدے بھین بھرا، یار بیلی، ساڈے وی کجھ لگدے سن۔ پر اوہ دلگیر سنگھ؟ اوہ کون سی؟ شاید پرانے پنڈ دا کوئی دوست ہووےگا جاں کاما۔ تائے دے نونہہ-پتر نے تاں اینا ہی سوچیا، پر مینوں پتہ سی کہ ایہہ دلگیر سنگھ کون سی، اوہ پرانے پنڈ دا نہیں، ایسے پنڈ دا رہن والا سی، جتھے اج تائے دی قبر بنی سی۔ دلگیر سنگھ دی کہانی آخری سی جو مینوں تائے نے سنائی۔ میں ایہہ کہانی ضرور لکھانگی کیوں جو ایس کہانی نوں سناؤندا ہویا میرا تایا ہؤکیاں نال رویا سی۔