رب تے رُتاں

(دلیپ کور ٹوانہ)

بہت پرانیاں سمیاں دی گلّ ہے۔
ربّ اتے سورگ وچ رہندا سی۔
ہیٹھاں سبھ دھندوکار سی۔
سرشٹی دی سرجن دا وچار ربّ دے ذہن وچ کھورو پا رہا سی۔ اپنے چتّ وچ ہو رہی بھنّ-گھڑن ولّ اکاگر ہویا اوہ اک ندی دے کنڈھے پھر رہا سی۔
ندی بھر جوبن وچ وہِ رہی سی۔ ضرور پہاڑاں وچ مینہہ پیا ہونا اے۔
پھلّ پودیاں دیاں ٹیسیاں اتے بیٹھ کھنبھ پھڑکا رہے سن جویں ہنے اڈّ کے ندی توں پار اپنے متر پیاریاں نوں ملن جانا ہووے۔
پنچھی گردناں مٹکا مٹکا اوہناں نوں کجھ سمجھاؤن دی کوشس کر رہے سن۔
بدل گھوریا۔
ربّ دی اکاگرتا بھنگ ہو گئی۔
اس نے کھجھّ کے ساریا ہی رتاں نوں ہیٹھاں بھیج دتا۔ تے کیہا واری واری سرجی جا رہی سرشٹی اتے پہرہ دیو۔
حکم دیاں بنھیاں رتاں اس سرشٹی اتے آ پہنچیاں۔ مان متیاں رتاں اتھوں دے بندیاں نال مشکریاں کردیاں رہندیاں۔ لوک ایہناں توں بچن دے اپرالیاں وچ لگے، خولاں، کندراں، چھپریاں، کوٹھیاں توں گھراں بنگلیاں تک آ پہنچے۔ کسے رتّ مینہہ پیندا، دریاواں وچ ہڑ آؤندے، پنڈاں دے پنڈ رڑھ جاندے۔ رتاں لئی ایہہ وی اک شغل سی پر ہن ایہناں لوکاں دا ریڈیو پہلاں ہی دسّ دندا اے کد مینہہ پئیگا تے دریاواں نوں بنھ مار کے ایہہ لوک قیدیاں وانگ منمرضی دے پاسے بھیجن لگّ پئے ہن۔
اگے کدے جے شرارت نال ہوا ساہ روک کے کھڑھو جاندی تاں لوک آکھدے کوئی پاپی پہرے بیٹھا اے تے ترلومچھی ہندے پہرہ بدل جان نوں اڈیکدے۔ پر ہن بجلی دے پکھے ہوا نوں بناں پچھیاں ہی وگدے رہندے ہن۔
اگے کدے مینہہ نہ پیندا تاں بنسپتی سکّ سڑ جاندی۔ لوک یگّ کردے ہون کردے۔ کتھے کہڑا وگھن ہو گیا چتاردے پر ہن لوکاں نے ٹیوبویلّ لا لئے سن مینہہ دی پرواہ ہی نہیں سی کردے۔
رتاں اداس ہو گئیاں۔
اوہ رل کے ربّ کول گئیاں۔
‘‘رام جی دھرتی اتے ساڈی کوئی لوڑ نہیں سانوں پرت آؤن دی آگیا دیؤ۔’’
‘‘ایہہ کویں ہو سکدا ہے؟’’ ربّ نے حیران ہو کے پچھیا۔’’ آپ چل کے ویکھ لؤ بے شکّ’‘ رتاں نے عرض گزاری۔
ربّ اک نکی جہی چڑی بن کے دھرتی اتے رتاں دی شکایت بارے جانچ پڑتال کرن آ گیا۔
ویلا آتھن دا سی۔
رتّ بہار دی سی۔
اسمان اتے بدل گھر آئے۔
موراں نے کھنبھ کھلار کے، جھوم جھوم کے، نچّ نچّ کے بدلاں نوں دھرتی اتے اتر آؤن لئی کیہا۔
جنگلی پھلّ اک-دوجے ولّ سینتاں کر کر ہسّ رہے سن۔
نکے نکے پنچھی، پھلاں دے پتیاں دے، پسیسیاں دے گیت ہوا دیاں کنیاں نال بنھ بنھ اپنے متر پیاریاں ولّ بھیج رہے سن۔
‘‘ایہہ دھرتی تاں بڑی سوہنی تھاں اے’’، ربّ نے بہار نوں آکھیا۔
اینے نوں اک شہر آ گیا۔
بڑی بھیڑ سی۔
بڑا رولا سی۔
ہر کوئی ہی جویں گاچیا ہویا سی۔
سارے لوک ہی جویں اسمان توں ڈگے ہون۔ کسے دا کوئی کجھ لگدا نہیں سی۔ کسے دا کوئی جانو نہیں سی۔ اتھوں تک کہ کسے دا کوئی گرائیں وی پرتیت نہیں سی ہندا۔
چڑی بنے ہوئے ربّ نے دیکھیا ایہہ لوک گھڑی نوں بڑی واری دیکھدے سن۔
‘‘کس لئی؟’’ اس نے بہار نوں پچھیا۔
‘‘چڑیاں لے لو رنگ برنگیاں چڑیاں’’! پنجرے وچ کنیاں ساریاں چڑیاں تاڑی، نکے نکے پنجریاں دا تھبہ موڈھے سٹی اک بھائی ہوکا دے رہا سی۔
چڑی بنے ربّ نے دیکھیا تے اوہ گھبرا گیا۔
اتھوں چھیتی دے کے اڈ کے اوہ اک مندر وچ آ وڑیا۔
‘‘تازے موتیئے دا ہار دو دو آنے۔’’ مندر دے باہر ننگے پیریں پاٹے ہوئے جھگے والا اک منڈا ہار ویچ رہا سی۔
‘‘لے پھڑ ڈوڈھ آنا دے ہار’’ اپنا ڈھڑ مساں سمبھالیں آ رہے کہ تلکدھاری لالے نے پیسے منڈے دے ہتھ وچ دندیاں کیہا۔
منڈا-جکو تکو وچ پے گیا۔ جویں اس نے پہلے ہی بڑا گھٹّ ملّ دسیا سی۔
‘‘اوئے چھڈّ پرے ایہہ وی کہڑا کھان دی چیز اے۔ ہور دو گھنٹے نوں ایہناں اوئیں بیہے ہو جانا اے،’لالا جی نے سیانی دلیل دتی۔ گلّ منڈے نوں سمجھ آ گئی۔ اس نے بے بس جیہا ہو کے ڈیڈھ آنے نوں ہی ہار دے دتا۔
لالا جی مندر وچ آ پہنچے۔
دیوی دی پتھر دی مورتی دے ساہمنے کھڑو کے، اکھاں میچ کے، انتر دھیان ہو کے اس نال لین-دین دی گلّ کیتی تے پھر نمسکار کرکے جیوندے پھلاں دا ہار اس دے چرناں وچ وگاہ ماریا۔
ربّ مندر وچوں باہر آ گیا۔
اک عورت اپنے والاں وچ بہت سوہنا پھلّ لائی جا رہی سی۔ اوہ عورت آپ وی بڑی سوہنی سی۔
ربّ دیاں اکھاں وچ چمک آ گئی۔
‘‘سر ڈھکّ لے ساؤُ زمانہ ماڑا اے’’ اس عورت نوں مگر آ رہی اک بڈھی جو شاید اس عورت دی سسّ سی، نے کیہا۔
آگیاکار دھیاں-نونہاں وانگ اس نے سر ڈھکّ لیا۔
ربّ اس پھلّ بارے سوچن لگیا جس دا ضرور پلے ہیٹھاں ساہ گھٹیا گیا ہونا ایں۔
اینے نوں کنیاں اتر آئیاں۔
آواجائی ہور تیز ہو گئی۔
برساتیاں چھتریاں چمکن لگیاں۔
چڑی بنیا ربّ اک کھمبھے اتے بیٹھن ہی لگیا سی کہ اس نوں کرنٹ دا اجیہا جھٹکا لگیا کہ پل دے پل لئی اس دی سرت جہی گمّ ہو گئی۔
کچی جہی ہاسی ہسّ کے اوہ اک گھر دی چھت اتے بیٹھ گیا۔
اس نوں فکر ہو رہا سی کہ شہر وچ کدھرے درخت ہی نہیں پنچھی کتھے بہندے ہونگے۔ آلھنے کتھے پاؤندے ہونگے۔ رات نوں کتھے سوندے ہونگے۔ اس نوں ایہہ کسے نے نہیں سی دسیا کہ اس شہر وچ پنچھی ہن ہی نہیں۔
چڑی بنیا ربّ حیران ہو کے دیکھ رہا سی کہ نہ کسے نے کنیاں دی چھیڑخانی محسوس کیتی سی۔ نہ کسے دیاں اکھاں وچ بدلاں دے پرچھاویں نچے۔ نہ کوئی ننگے-ننگے پیریں دھرتی دی سگندھ پین آیا۔ نہ کسے نے وال کھولھ کے ڈگدے موتی بوچے۔ ہن ربّ بہار دے منہ ولّ تکنوں جھجکدا سی۔
اوہ اس شہر ولّ پٹھّ کرکے تر پیا۔ ہن شہر پچھے رہِ گیا سی۔
ڈنگی ٹیڈھی ڈنڈی اتے کھلھے کھیتاں دے وچکار اک بندہ گاؤندا تریا جا رہا سی ‘‘مینے تمکو نہ ملنے کی قسم کھائی ہے۔’’
‘‘کیہنوں نہ ملن دی قسم کھادھی اے اس نے؟’’ چڑی بنے ربّ نے بہار نوں پچھیا۔
‘‘اس نوں جہڑا بہار دے موسم وچ شاید اس نوں سبھ توں ودھ یاد آ رہا اے۔’’
‘‘تینوں کویں پتہ اے؟’’
‘‘نہ ملن لئی قسم جو کھانی پے رہی اے۔’’
کنیاں ہور تیز ہو گئیاں۔ ڈنڈی-ڈنڈی جا رہے اس بندے نے موڈھے چھڈے چٹکیاں وجائیاں، بدلاں ولّ واقفاں وانگ دیکھیا تے سارے آپے نال گایا، ‘‘مینوں تمکو نہ ملنے کی قسم کھائی ہے۔’’
ساہمنیوں، پنڈ چٹھیاں دے کے مڑے آؤندے ڈاکیئے نے اس نوں پہچان کے سائیکل ہولی کر لیا۔
‘‘مینہہ آ رہے کہیں تاں میں سائیکل ’تے چھڈّ آؤندا ہاں جانا کتھے اے؟’’ ڈاکیئے نے اپنے نکّ اتے عینک ٹھیک کردیاں، اک پیر دھرتی اتے لا کے سائیکل روکدیاں پچھیا۔
‘‘جان…جانا تاں کتے وی نہیں’’ اس نے اپنی چال بناں ہولی کیتیاں کولوں لنگھدے نے کیہا۔
‘‘مینہہ آ رہا اے کپڑے بھجّ جانگے’’ ایہہ گلّ بہتی اس دی تھاں ڈاکیئے نے شاید اپنے گھسے میلے خاکی کپڑیاں دا دھیان دھر کے آکھی۔ ‘‘تسیں چلو مینہہ توں پہلاں-پہلاں ٹکانے پہنچو۔’’ خچری جہی ہاسی ہسدیاں اس بندے نے ڈاکیئے نوں کیہا۔
کاہلی-کاہلی پیڈل ماردا ڈاکیا سوچ رہا سی ‘‘اس وچ ہسن والی بھلا کہڑی گلّ سی، میں تاں عقل دی گلّ ہی آکھی سی۔’’
پنڈ توں دور مڑھیاں والے ٹوبھے ولّ اوہ بندہ مڑ پیا۔
‘‘کیوں؟’’ چڑی بنے ربّ نے بہار نوں پچھیا۔
خبرے سوچدا ہووے کہ شاید مرن والیاں وچ کوئی جیوندا بندہ ہی ہووے۔’’
چڑی بنیا ربّ ہسّ پیا۔
‘‘اتھے بندیاں نوں مر کے ہی پتہ لگدا اے کہ اوہ جیوندے وی سن؟’’ربّ نے حیران ہو کے پچھیا۔
اوہ بندہ ٹوبھے دے کنڈھے اتے پہنچ گیا۔
ٹوبھے وچ بھمبول کھلے ہوئے سن۔
کنا ہی کجھ اس بندے دے من وچ کھڑ گیا۔ اس نے لرزا کے اپنے دھر اندرلے بولاں راہیں گایا، ‘‘مینے تمکو نہ ملنے کی قسم کھائی ہے۔’’
ٹوبھے وچ بگلے چہل-قدمی کردے پھر رہے سن۔ کجھ بول وی رہے سن اس نوں لگیا کہہ رہے ہن، ‘چنگا’ ‘چنگا’ ‘چنگا’۔
ٹوبھے دے گھسمیلے پانی وچ ڈگدیاں کنیاں نال پانی دے جویں کتکتاڑیاں نکل گئیاں سن۔
پھر اس بندے نے کنڈھے اتے بیٹھ کے ٹوبھے دی چیکنی کالی مٹی اپنے ہتھاں نوں مل لئی۔ پھر اوہ ہتھاں نوں ہلا-ہلا ہتھاں دا پرچھاواں پانی وچ دیکھدا رہا جویں حیران ہو رہا ہووے کہ مٹی دے بنے ہوئے ہتھ کنج نرت کر رہے ہن جویں سچی-مچیں دے ہون۔ تے ایہناں ہتھاں دی ان-بنّ نقل پانی وچ دسدا ایہناں دا پرچھاواں کر رہا سی۔ اوہ نوں ایہہ کوئی بہت بڑی کرامات لگدی سی۔
پھر اس نے پانی دا اجل بھر کے بھمبولاں اتے سٹیا۔ اوہ نچّ اٹھے، اوہ گان لگّ پیا-
‘‘سورجاں دی جند میری،
بدلاں دی جند میری،
پنچھیاں دی جند میری،
پتیاں دی جند میری،
پوناں دی جند میری،
مینے تمکو نہ ملنے کی قسم کھائی ہے۔’’
پھر اس نے ہتھ دھو لئے۔
ٹوبھے کنڈھے کھڑے بروٹے نال اکھاں ہی اکھاں راہیں گلّ کیتی۔
تیز ہوا وچ بروٹے دے پتے اگڑ پچھڑ کھڑ-کھڑ کردے جویں بھجے جا رہے سن۔
چڑی بنے بروٹے اتے بیٹھے ربّ ولّ تک کے اس بندے نے سیٹی ماری۔
چڑی بنے ربّ دے کول کھڑوتی بہار شرما گئی۔
ربّ ہسّ پیا تے بولیا ‘‘اوہناں ساریاں لئی نہ صحیح اجیہے اک لئی ہی رتاں آؤندیاں رہنگیاں۔ بدل ورھدے رہنگے۔ پھلّ کھڑدے رہنگے تے سورج چڑھدے رہنگے جہڑا گا رہا سی ‘‘مینے تمکو نہ ملنے کی قسم کھائی ہے۔’’
بہار نے ‘‘جویں آگیا’’ آکھ سر نیوا دتا۔
چڑی بنیا ربّ سوچ رہا سی اپر سورگ جایا جاوے کہ نہ۔