بیڑیاں

 ( افضل احسن رندھاوا )

رگھبیر سنگھ ورک ماجھے دا مشہور چور سی۔ اس نوں بسّ تنّ ای شوق سن۔ چنگے لیڑے پاؤنے، چنگی گھوڑی ‘تے چڑھنا اتے چنگے گھر وچ چوری کرنا۔ چنگے لیڑے پاؤن دا شوق اس نوں اپنے مامے کولوں ملیا سی۔ چنگی گھوڑی ‘تے چڑھنا اس اپنے باپو کولوں سکھیا سی تے چوری یاری والے راہ اوہنوں اوہدیاں یاراں لا دتا سی۔ انج چوری اخیر تکّ اوہدی عادت نہیں سی بنی۔ بسّ اوہ شغل لئی ہتھ پلہ مار لیندا سی۔ سوکھے تے کھاندے پیندے گھر دا اوہ ‘کلا پتر سی۔ کوئی ایہو جہی لوڑ وی نہیں سی پئی کہ ضرور چوری کرے۔ بسّ اوہ آکھدا، “بندہ وہلم وہلا رہِ کے وی کی کرے۔”

کدی اوہدا پیو سردار بنتا سنگھ اپنے پنڈ ہبے بگے دا لمبڑدار ہندا سی۔ ادوں رگھبیر اجے بال ای سی۔ تے جدوں نوں اوہ سیانا ہویا، ادوں نوں اوہدا پیو مر گیا سی۔ اک ماں ای اوہدا سبھ کجھ سی۔ نہ بھین-نہ بھرا، نہ چاچا-ناچا تایا۔ سیانا ہویا تاں اک ادھ وار اس آپ واہی کیتی تے پھیر اس اپنی زمین ادھ ‘تے دے چھڈی۔ تے آپ موج میلے لٹن لگّ پیا۔

ادوں اوہ یاراں کو ورھے دا سی جدوں اک چاننی رات اوہ پنڈ چٹے بگے دیاں گلیاں وچ منڈیاں نال لکن میٹی پیا کھیڈدا سی۔ عشر جو اوہدا بڑا یار سی، اوہنوں آکھن لگا، “یار بھیڑیا، کجھ کھان پین نوں دل کردا ای پیا۔”

گرمیاں دے دن سن تے خربوزیاں دی بہار سی۔ رگھبیر آکھن لگا، “چل بابے نرین سنگھ دی پیلی ‘چوں رینڈے توڑ لیاؤنے آں۔”

“نہیں یار کجھ ہور کھائیے۔”

“ہور ایس ویلے تیری ماں…۔”

“اوئے نہیں یار، مونگ پھلی کھان نوں روح کردی اے۔” عشر اوہدی گلّ ٹکّ کے آکھن لگا۔

رگھبیر ایہہ سن کے حیران رہِ گیا۔ پھیر ہسّ پیا تے آکھن لگا، “اتوں ادھی رات ہون لگی تے ایس ویلے مونگ پھلی کتھوں آویگی؟”

“دھرتے باہمن دی ہٹی!” عشر نے منہ اوہدے کنّ کول کرکے کے آکھیا تاں رگھبیر ہسّ پیا۔ ایس کرکے پئی پنڈ وچ اک ای ہٹی سی، دھرتے باہمن دی۔ جہڑا ہنیرا پیندیاں ای ہٹی نوں جندرا مار کے گھر نوں ٹر جاندا سی۔ جے مگروں کسے نوں کجھ لین دی لوڑ پیندی تاں اوہ دھرتے نوں گھروں اٹھا کے لیاؤندا۔ لوک آکھدے کہ باہمن اپنی باہمنی دا وساہ نہیں کھاندا۔ دھرتا وچارا کردا وی کی؟ اک تاں باہمنی دا رنگ دودھ وانگ چٹا سی تے اتوں پنڈ دا ہر گبھرو بھوتریا پھردا سی۔

پھیر اس رات رگھبیر اتے عشر نے مونگ پھلیاں والا نکا جیہا ڈبہ، جہدے وچ مساں ای ادھ سیر مونگ پھلی ہوویگی، کڈھن لئی دھرتے باہمن دی ہٹی بھنّ لئی۔ ایہہ رگھبیر دی پہلی چوری سی۔ اس پچھوں جوانی چڑھدیاں ای چوریاں سن، تھانا سی، جیل سی تے رگھبیر سی۔ عشر اک چوری وچ قتل وی کر بیٹھا تے لمی سزا کھا گیا۔ رگھبیر ربّ دی حکمت نال بچ گیا۔ یار نوں چھڈواؤن لئی اس ٹلّ تے بڑا لایا پر اوہدی سزا نہ ٹٹی۔ رگھبیر ‘کلا ای چوری دے راہ ٹردا رہا۔ جدوں اوہ پنجھی چھبی وریاں دا ہویا تاں اوہ ماجھے دے وڈے وڈے چوراں توں چار پیر اگانھ ای سی۔

آکھدے نے چور دے پیر نہیں ہندے پر رگھبیر سنگھ ورک دے معاملے وچ ایہہ گلّ جھوٹھی سی۔ اوہ پیراں والا چور سی۔ چنگیاں بھلیاں ہڈاں پیراں والا من چتّ گبھرو سی اوہ۔ اوہدا حونصلہ شیراں والا تے کم ساہناں والے سن۔ چوری تاں اوہ شغل میلے لئی ای کردا سی۔ پر جتھے تے جدوں کدی کوئی اوہنوں للکار دندا تاں اوہ بھلّ جاندا، پئی اوہ چور اے۔ تے اتھے اوہ ساہناں وانگوں اڑ کے کھڑ جاندا۔ جتھے اوہ اڑ جاندا تاں اوہناں پیراں دی مٹی ساہناں وانگ کدے نہیں سی چھڈدا۔ کھورے ایہی وجہ سی کہ گبھرو اوہنوں ویکھ کے کھڑھو جاندے، تے تریاں جاندیاں کڑیاں اوہنوں پرط پرط کے ویکھدیاں۔ وڈے اوہدی سوہنی جوانی لئی دعا کردے تے سورمے اوہدا راہ نہیں سن لنگھدے ہندے۔ سارے ماجھے وچ اوہدی ڈانگ تے ہوا نالوں وی تیز بھجن والی مشکی گھوڑی دی دھم سی۔

ادوں ہی اسے علاقے دے پنڈ کتاروگلّ وچ اک نواں گبھرو اٹھیا۔ جہڑا اپنے پنڈ دوآلے بہادری دی کندھ بن کے کھڑ گیا۔ اوہنے پنڈ دے لوکاں نوں آکھیا، “مال ڈنگر ولوں بے شک اکھاں میٹ کے سوں جایا کرو۔ جہدی کوئی شے چلی گئی، اوہ میرا ذمہ رہا۔ میتھوں آ کے لے جایا جے۔” تے نال ای اس ماجھے دے سارے چوراں نوں ونگار کے آکھیا، “جہنوں جان دی لوڑ نہ ہووے اہیؤ کتاروگلّ پنڈ ولّ منہ کرے۔”

تے سچیں کتاروگلّ وچ چوریاں ہونوں ہٹ گئیاں۔ جتھے دو چار بندے ‘کٹھے ہندے اس نویلکے سورمے دیاں گلاں کردے۔ دوروں دوروں لوک اس گبھرو نوں ویکھن جاندے۔ جہڑا چھیل چھبیلا، چووی کو ورھیاں دا رجّ کے سوہنا منڈا سی۔ اوہدا نام ہزارا سنگھ سی۔ ہزارا سنگھ دیاں گلاں، جوان کڑیاں توں لے کے وڈیاں مائیاں تکّ تے بال اوانیاں توں لے کے وڈیری عمر دے بزرگاں تکّ ہر کوئی کردا سی۔ لوکیں اوہدیاں گلاں کردے آکھدے، “سارے ماجھے وچ ایڈا سورما کوئی نہیں۔”

“اوہ ماجھے دا نکّ اے تے کتاروگلّ نے ایہو جیہا لال اگے کوئی نہیں جمیاں۔”

کوئی سناؤندا، “اوہ بڑا سخی اے، فلانے کمی دی دھی دے ویاہ تے اس ہزار روپیہ مدد پاروں دے چھڈیا سی۔”

کوئی بولدا، “اوہ تے موچی جتی بنا کے لیائے تاں اس نوں مجھّ دے چھڈدا اے۔”

کوئی کہندا، “اس ذیل سنگھ ورگے ڈاکو نوں نتھّ پا چھڈی اے۔”

تے کوئی آکھدا، “اس ‘کلے نے پندراں پندراں نوں مار مار کے توڑ چھڈیا سی جہڑے کتاروگلّ وچ چوری کرن آئے سن۔”

گلّ کی روز ای کوئی نویں گلّ ہزارا سنگھ بارے سنن نوں ملدی۔ اوہدی اک بھین وی سی جہدا ناں رتنی سی۔ اوہدے حسن جوانی دے چرچے وی لوک دبی زبان وچ کردے۔ ہزارا سنگھ، سردار ترلوک سنگھ ذیلدار دا ‘کلا پتر سی۔ ایہہ گلّ تے لوک وی ٹھیک ای آکھدے سن، پئی ہزارا سنگھ بڑے وڈے پیو دا بڑا وڈا پتر اے۔

جدوں رگھبیر سنگھ کتاروگلّ دے ہزارا سنگھ دی جیرات بہادری تے وڈیائی دیاں گلاں سن سن کے اکّ گیا تاں اک دن منہ ہنیرے ای اس اپنی گھوڑی ‘تے کاٹھی پائی۔ اپنی تیل وچ بھجی ہوئی ڈانگ ہتھ وچ پھڑھی تے کتاروگل نوں چل پیا۔ کتاروگلّ اوہدے اپنے پنڈ توں ویہہ کوہ دور، گلّ جٹاں دا پنڈ سی۔ روٹی ویلے نال اوہدی مڑکے نال بھجی گھوڑی کتاروگلّ وچ داخل ہوئی۔ رگھبیر نے جدوں ترے جاندے بندے نوں کھلھار کے ہزارا سنگھ دا گھر پچھیا تاں اس نے پہلاں بڑی نیجھ نال اس نوں پیراں توں سر تکّ تکیا تے اک پکی حویلی ولّ اشارہ کرکے کہن لگا، “اوہ ہزارا سنگھ دی حویلی اے۔”

حویلی دے پھاٹک اگے رگھبیر سنگھ گھوڑی توں اتریا۔ سیال دے دن سن پر اوہدی گھوڑی دا مڑکا چون ڈہا سی۔ اس پنڈ وچ اوہ پہلی وار آیا سی۔ نہ اوہ کسے نوں جاندا سی تے نہ ہی اوہنوں کوئی جاندا سی۔ ایس کرکے اوہ بے دھڑک اندر لنگھ گیا۔ حویلی کھالم خالی پئی سی۔ ویہڑے وچ لکڑی دی وڈی ساری کھرلی سی جس ‘تے چار ڈھگے بدھے ہوئے سن۔ اگانھ نال ای اک ڈاچی منہ چکّ کے پھاٹک ولّ ویکھن ڈہی سی۔ کھبے بنے کندھ دے نال مٹی دی کھرلی تے چار پنج نہاتیاں دھوتیاں مجھاں بدھیاں ہوئیاں سن۔ سجے بنے وی کندھ نال پکے کھرل ‘تے دو ستھریاں گھوڑیاں پٹھے کھان ڈہیاں سن۔

“بڑا ستھرا مال اے!” رگھبیر سنگھ نے دل ای دل ‘چ آکھیا۔ تے نال ہی حویلی دیاں کندھاں ولّ ویکھیا جو دو دو بندے اچیاں سن۔ اوہنے گھوڑی دی لگام لاہ کے اوہدا تنگ ڈھلا کیتا تے پرھے کھڑھیاں گھوڑیاں دے نال ای بنّ دتا۔ آپ اوہ پرھاں پئی ہوئی خالی منجی ‘تے بہہ گیا۔

گھڑی کو پچھوں ہزارا سنگھ آ گیا۔ اوہ رگھبیر سنگھ نوں کوئی مسافر سمجھ کے اوہدی ٹہل سیوا کرن لگیا۔ انّ پانی توں وہلے ہو کے اوہ گلاں کرن لگّ پئے۔ جدوں چنگی طرحاں دن ڈھل گیا تے پالا دھرتی ‘تے پھہاراں وانگ پین لگیا تاں رگھبیر سنگھ نے اپنی لوئی دی بکل گھٹّ کے مار لئی۔ ایہدے نال ہی اوہنے ہزارا سنگھ توں جان دی اجازت منگی۔ ادوں ای ہزارا سنگھ نے آکھیا، “پر جوان توں ایہہ تے دسیا ای نہیں کہ توں کتھوں آیا ایں تے تیرے گھر کتھے نے؟”

رگھبیر سنگھ ہسّ پیا تے آکھن لگا، “میں راوی پار دا آں۔ ایتھوں جگے بگے ساک انگ نے، اوہناں نوں ملن گلن آیا سی۔ تہاڈی بڑی دھم سنی سی تے میں آکھیا کہ ویکھ ای آواں۔ ایہو جہے ساہن آدمی کدوں روز روز ملدے نے۔”

“اچھا!” ہزارا سنگھ نے اپنیاں پتلیاں جہیاں مچھاں نوں وٹّ دندیاں آکھیا۔ پھیر جویں اوہنوں کوئی گلّ یاد آ گئی ہووے تے آکھن لگا، “سنئیں جگے بگے دا رگھبیر بڑا جی دار چور اے؟”

رگھبیر سنگھ پہلوں تے کجھ جھک گیا پر پھیر آکھن لگا، “آہو سنئیں بڑا ساہن آدمی ایں۔”

“چور کی تے ساہن کی۔” انا آکھ ہزارا سنگھ ہسن لگا۔ پھیر اک دم چپّ ہندا بولیا، “کدے کتاروگلّ ولّ منہ کرے تاں دساں کہ کڈا کو ساہن ایں اوہ۔”

رگھبیر سنگھ منا جیہا ہسّ کے چپّ کر گیا۔ پھیر اٹھن لگا بولیا، “سردار جی دنیاں اک توں اک وڈی بلا اے۔ پر جے اوہ بڑی بلا اے تاں سانوں کی۔”

ہزارا سنگھ نے تکھی نظرے اس ولّ ویکھیا تے پھیر آکھن لگا، “تساں اوہنوں ویکھیا ای؟”

“آہو اک واری۔”

“کس طرحاں دا جوان ایں اوہ؟”

“چنگا ستھرا اے۔”

“جے اوہ کدے تینوں ملے تاں میرا سنیہا دیویں۔” ہزارا سنگھ نے آکھیا۔

“تسیں اوہنوں جاندے اوں سردار جی؟” رگھبیر سنگھ نے پچھیا۔

“جاندے تاں نہیں بسّ ناں ای سنیا اے۔”

“اچھا! چلو دسو کی سنیہا دینا ایں اوہنوں؟”

“اوہنوں آکھیں، جے اوہ کدی کتاروگلّ ‘چوں بھیڈ دا اک لیلا وی چکّ کے لے جاوے تاں میں اوہنوں مناں۔”

“چنگا جے کدے ملیا تاں آکھ دیوانگا۔” انا کہہ کے رگھبیر سنگھ اٹھیا، ہزارا سنگھ نال دعا سلام کیتی، گھوڑی ‘تے چڑھیا تے اپنے پنڈ نوں ٹر پیا۔

تے اس توں تیسری رات ہزارا سنگھ دا سارا مال ڈنگر چور لے گئے۔ انج تے چور، ستی پئی رتنی دیاں مرکیاں وی لے گئے۔ پر رتنی نے اپنیاں مرکیاں لتھّ جان دا بھوگ ای نہ پایا۔ کیونکہ اس گلّ دا رتنی کول کوئی جواب نہیں سی۔

چار ڈھگے، چار مجھاں، دو گھوڑیاں تے اک ڈاچی، ہزارا سنگھ دا سارا ای مال ڈنگر ای چوری ہو گیا سی۔ پر کھرا اک بندے توں ودھ کسے دا نہ لبھا۔ تے اوہ وی کتاروگلّ دیاں گلیاں دے باہر نہ گیا۔ اک توں اک چنگا کھوجی آیا پر ہر کوئی سر مار گیا تے کسے نوں وی دوجے بندے دا کھرا نہ لبھا۔ تے اس اک بندے دا کھرا وی کیہا لبھا جیہا نہ لبھا کیونکہ نہ ای ہزارا سنگھ تے نہ ای کوئی ہور سنن والا ایہہ گلّ مندا سی کہ ایہہ اک بندے دا کم اے۔ پندراں دن ہزارا سنگھ نے اوٹھاں اتے بندیاں نال سارا ماجھا چھان ماریا پر نہ اس چور دا پتہ لگا تے نہ ای مال دا۔ کسے آکھیا، “ٹھانے پرچہ دیؤ۔”

ادوں ای ہزارا سنگھ نے کیہا، “نہیں ایہہ کم نہیں کرنا۔ مال جو لے گیا لے گیا، اس بندے دا تے پتہ لگے۔ اوہ کہڑا ساہن ایں جہنے میرے گھر چوری کیتی اے۔”

پر چور نہ لبھنا سی تے نہ ای لبھا۔ سارے ماجھے وچ اس چور دیاں گلاں ہندیاں سن جہنے وڈے وڈے چوراں نوں حیران کر چھڈیا سی۔ ایس طرحاں ای ویہہ دن لنگھ گئے تے ہزارا سنگھ تھکّ کے بہہ گیا۔

اکیویں رات اجے ادھی نہیں سی لنگھی کہ دھند اتے منی منی چاننی ‘چ لپٹے کتاروگلّ وچ اک گبھور وڑیا۔ چند دی لوء وچ اس دی چھوی دا پھل لشکدا پیا سی۔ اوہدا منہ ٹھاٹھے ‘چ تے اوہدا سریر گوڑھے رنگ دے کمبل وچ لپٹیا ہویا سی۔ اوہ اک کانے جہے نال ہزارا سنگھ دے سارے ڈنگر ہکی آؤندا پیا سی۔ ڈنگر حویلی پچھان کے بوہے اگے کھڑھو گئے۔ تے گبھرو کسے باندر دی پھرتی نال دو دو بندے اچی کندھ ‘تے چڑھیا تے کھڑکا کیتے بغیر ہولی جہی اوہنے اندروں پھاٹک کھولھ دتا۔ ڈنگر اندر واڑے، حویلی دا اندروں کنڈا ماریا تے پھر اس نے برانڈے وچ ستے کامیاں ولّ ویکھیا۔ اوہ ایڈی گوڑھی نیندرے ستے ہوئے سن جویں مرے پئے ہون۔ اوہ ہولی جہی ہسیا، پھر کندھ اپروں چھال مار کے ہیٹھاں آیا تے پنڈوں باہر نوں ٹر گیا۔ اگانھ اوہدی مشکی گھوڑی ٹاہلی نال بدھی ہوئی سی۔ جیوں ہی اوہنے اپنی گھوڑی کھولھی تاں پچھیوں کسے نے اوہدے موڈھے ‘تے ہتھ رکھیا۔ اوہ بجلی دی پھرتی نال اچھل کے دور جا کھڑوتا تے اس اپنی چھوی سدھی کر کے پھڑھ لئی۔ پھر اوہنے ساہمنے کھلوتے بندے ولّ ویکھیا جس نے اوہدے موڈھے ‘تے ہتھ رکھیا سی۔ گوہ نال ویہندیاں اوہنوں احساس ہویا کہ اوہ بندہ نہیں، اک کڑی سی۔ حدوں سوہنی چن دی لوء وچ کڑی دا چہرہ اس طرحاں چمکدا پیا سی جویں دھپّ وچ تامبے دا تھال۔ گبھرو دے پنڈے ‘چوں خوف دی اک لہر لنگھ گئی۔ ادوں ہی کڑی ہسدیاں آکھن لگی، “ساڈا مال تے موڑ چلیا ایں پر توں اپنا ناں نہیں دسیا۔”

تے ادوں ہی گبھرو نے اکھاں کھولھ کے اس کڑی ولّ ویکھیا۔ پھیر اپنے بوجھے ‘چوں کجھ کڈھ کے کڑی نوں آکھن لگا، “ایہہ نے رتن کورے تیریاں مرکیاں۔ میں سونہ کھادھی سی پئی تیرے ہتھاں وچ آپ پھڑاوانگا۔”

گبھرو نے کڑی دا ہتھ پھڑھ کے اوہدی تلی ‘تے مرکیاں رکھ دتیاں۔ سونے دے رنگ دی چاننی وچ سونا ہور لشکیا۔ گبھرو چھال مار کے اپنی گھوڑی ‘تے چڑھ گیا۔ ادوں ہی کڑی چھیتی دینے آکھن لگی، “اڑیا جے توں اپنا ناں نہیں دسنا تاں مرکیاں وی لے جاہ۔ میں نریاں مرکیاں دا کی کرنی۔”

تے رگھبیر سنگھ نوں لگیا جویں کسے نے بیڑیاں پا کے ساری عمر لئی اوہنوں جیل وچ سٹّ دتا ہووے۔