کہانی کاری تے نفسیات ۔۔۔ راشد جاوید احمد

کہانی کاری تے نفسیات

راشد جاوید احمد

کہانی کاری کسے وی زبان وچ ہووے، انسانی نفسیات دا عمل ضرور نظر اوندا اے۔ اک پاسے تے خود تخلیق کار دی نفسیاتی زندگی تے ذہنی جھکاو دا دخل ہندا اے تے دوجے پاسے لکھن والا اپنے کرداراں دی نفسیات نوں ورتدا اے تے کجھ اوکڑاں وی سہندا اے۔ گل ایہ وے کہ کہانی کار دی نفسیات نوں اوہدے الیکے کرداراں دی نفسیات توں الگ کر کے ویکھنا ممکن نہیں۔

افسانہ مختصر ہووے یا طویل، اپنی ڈونگھیائی تے حد بندی دے لحاظ نال زندگی دے کجھ ہی پہلوواں تک پھیل سکدا اے۔ کجھ واقعات، کجھ کردار، تے کجھ منظر ہی شامل کیتے جا سکدے نیں۔فیر بھانویں کسے وی تکنیک وچ لکھیا جائے اک سموچے تاثر دا خیال وی رکھنا پیندا اے۔ کہانی کار نوں ایس کر کے کئی مشکل رستیاں تے ٹرنا پیندا اے تے بتھیرے جوکھم وی کرنے پیندے نیں۔  کرداراں دی تخلیق کردیاں اوہ اپنے کرداراں دی گل بات دے اک اک لفظ ، لہجے تے عمل دے اک اک پہلو نوں بیکار جان دا موقع نہیں دیندا۔ فیر ایہہ وی سوچدا اے کہ جو کجھ کہنا چاہ رہیا اے اوہ پڑھیاراں تیک بغیر کسے اوکڑ دے اپڑ جائے۔ ایہو وجہ اے کہ کہانی کار اپنے ولوں ایہناں  کرداراں دی نفسیاتی کیفیتاں دا تجزیہ وی کردا اے۔ کرداراں دے بول تے عمل وچ نفسیاتی کیفیت دے اظہار دے موقعے تے ملدے نیں پر عمل یا ایکشن دی کمی نوں وی نفسیاتی اظہار نال پورا کرن دی کوشش کیتی جاندی اے جیہڑی اک خاص شکل وی اختیار کر سکدی اے۔ جتھے کدھرے ٹائم اینڈ سپیس دی ضرورت ہوندی اے اوتھے کیفیتاں دے ذہنی بیان واسطے طناباں کھچ کے چھوٹیاں کیتیاں جا سکدیاں نیں۔ وقت دے پھیلاو نوں سمیٹن لئی کردار دا نفسیاتی تجزیہ اک عام تکنیک بن چکیا اے۔ کہانی کار ، کردار دی سوچ دے نال ماضی حال تے مستقبل دی سیر کراندا اے۔ تے اوہدے بہت سارے گن ایس طرحاں سامنے لیاوندا اے کہ پڑھیاراں سامنے اپنی گل کھول  سکے۔ ایہ کم ہے ذرا اوکھا کیوں جے مقصد بغیر کوئی لکھت اچے پدھر دی لکھت نہیں آکھی جا سکدی۔ نویں زمانے دے اچے ادب دی ایہو وڈیائی ہے کہ لکھاری دا پورا گیان ، پوری طاقت تے ادبی لطافت پڑھیار دے سامنے اوندی اے۔ بعض لوک انج وی سوچدے نیں پئی مقصد کیہہ بلا اے، ضروری نہیں کوئی مقصد وی ہووے۔ پر لکھاری دی تخلیق دا مقصد اوہدی لکھت اچ شامل ضرور ہندا اے۔ مقصد  خیال دا اٹوٹ انگ اے۔ نکی کہانی دی بنت، پاتراں دے ہسن، رنج ہون دا اثر آخر تک رہندا اے تے ایتھے ہی نفسیات دا سوال پیدا ہندا اے۔ کہانی دے پاتر کیہہ سوچدے نیں۔ اوہناں دے دماغ وچ خیالات کنج دے اوندے نیں، کتھوں اوندے نیں تے کنج کہانی دا حصہ بن جاندے نیں۔ کہانی کار اپنے پاتراں دے دماغ کھول کے پڑھیار دے سامنے ایس کر کے رکھنا ضروری سمجھدا اے کہ اوہناں دے کارے تے حرکتاں اوہناں دے خیالاں دی روشنی وچ ویکھے جا سکن۔

کہانیاں دے پاتر عام طور تے ایہو جیہے انسان ہندے نیں جنہاں دی دماغی کیفیت نال اسیں چھیتی واقف ہو سکیے۔ ایہ پاتر کسے کہانی وچ غیر معتدل تے بیمار ذہن دے وی ہو سکدے نیں تے اوہناں دے خیالاں دا بہاو معتدل یا نارمل انساناں نالوں وکھرا ہوئے گا۔ پڑھیاراں لئی ایسے کرداراں نوں سمجھنا کجھ اوکھا نہیں ہوئے گا پر ویکھنا تے ایہ وے کہ کہانی کار اپنے پاتراں دے ذہن وچ جو خیال رکھدا اے، اوہناں دی جیہڑی نفسیاتی کیفیت الیکدا اے ، اوہ پاتر دے مادی وجود دے نال لگا وی کھاندے نیں کہ نہیں۔ کوئی بہتا سمے نہیں گزریا کہ لکھاری نے فرائڈ دی تحلیل نفسی نال واقفیت کیتی اے۔ ایہہ واقفیت عالمانہ یا ناقدانہ نہیں بلکہ صرف کجھ موٹے موٹے اشاریاں دی معلومات تک ہی سکڑی اے۔ کہانیاں وچ جنس تے لاشعور نوں ورت کے تے کجھ لوکاں نیں کہانیاں دا ملیدہ ہی بنا دتا اے۔ انسان خاص طرحاں دے مادی تے سماجی حالات وچ جس طرحاں سوچدا اے ، اوسدا سمجھنا کوئی مشکل نہیں پر جو کجھ اوہدے لا شعور وچ ہے اس نوں باہر کڈھنا کہانی کار اپنے ذمے لیندا اے تے اوہدے ذہن وچ اوہ گلاں بھر دیندا اے جنہاں دا بظاہر کوئی سبب معلوم نہیں ہندا۔ ایہہ وی ویکھیا اے کہ لاشعور دے ناں تے کہانی کار ڈھیر ساریاں غیر متعلق گلاں وی لکھ دیندا اے تے چونکہ اوہدی بنیاد مادی یا سماجی پدھر تے نہیں ہندی ایس کر کے خیالاں دیاں واگاں جدھر دل کردا اے موڑ دیندا اے۔ اج کل دا پڑھیار ایہناں گلاں دا جانو اے ایس کر کے ایہو جئے پاتراں دا لطف نہیں لیندا۔ تجزیہ نفس وچ دلچسپی رکھن والے ناقد تے اینوں حقیقت نگاری آکھدے نیں بلکہ کئی واری تے لاشعور دے تجزیے نوں ہی حقیقت وچ شمار کر لیندے نیں۔ حالانکہ حقیقت پرکھن دا طریقہ سائنس تے فلسفہ، دوہاں وچ ایہو ای اے کہ اوہ تجربے وچ آ سکے۔ اوسدا وجود مادی ہووے۔ لا شعور دا وجود نہ مادی اے نہ سماجی، بس جبلی تے وجدانی اے تے انسان اپنی سوچ تے عمل دے معاملیاں وچ بے بس ہو جاندا اے۔ سائنٹیفک نفسیاتی مطالعہ، لاشعوری چیزاں نوں سمجھنن وچ مدد دے سکدا اے پر تحلیل نفسی دی بین وجان والے ایس گل نوں نہیں من دے۔ ایسے کر کے اوہ کوشش کر کے ذہنی کیفیت تے سماجی پچھوکڑ نوں بے تعلق کر دیندے نیں۔

خیال دی ہوند انسانی وجود توں باہر کوئی شے نہیں۔ اوہ خیال جو کرداراں دے ذہن توں گزردا اے کہانی دے عمل توں الگ نہیں ہو سکدا۔ مطلب ایہ پئی کسے وی پاتر دا ذہن اپنے مادی وجود تے ماحول مطابق ہی عمل کر سکدا اے۔جے کہانی کار اوہ خارجی پس منظر نہیں وکھاندا جس توں پاتر دا ماحول جانیا جا سکے تے پاتر دیاں نفسیاتی کیفیتاں بیان کردا اے ، جناں واسطے مخصوس ماحول، ترتیب تے واقعات ضروری نیں ، تے ایتھے فیر لکھاری دا فن شک شبے دی نظر ہو سکدا اے۔ ( بنتر تے گوہ) خیال کس طرحاں پیدا ہندے نیں ایس تے بڑیاں بحثاں ہو چکیاں پر اج دنیا ایس گل نوں من دی اے پئی انسان دے خیالات اوہدی زندگی دیاں حقیقتاں نال گہرا تعلق رکھدے نیں۔ایتھوں تیک کہ جدوں اوہ حالات توں بے نیاز ہو کے صرف خیالاں دی دنیا وچ چلا جاندا اے تد وی اوہ سچ دے نیڑے ہندا اے۔ خارجی پچھوکڑ دے بغیر نفسیات دا تصور کوئی حقیقت نہیں رکھدا۔ جنہاں کہانیاں وچ خارجی حالات دا گویڑ نہیں ملدا اوتھے پاتراں دی نفسیات سمجھن وچ اوکڑاں اوندیاں نیں تے انج لگدا اے لکھاری اپنے موضوع تے مقصد توں کتھے دور چلا گیا اے۔

طبقاتی سماج وچ جس طرحاں ادب، فلسفہ، فنون، سیاست تے اخلاق دی نوعیت طبقاتی ہندی اے اوسے طرحان نفسیات دا طبقاتی رنگ وچ رنگیا جانا وی ضروری اے۔

اج نفسیات دا مقصد کیہہ اے ؟ تواریخ، جغرافیہ، بشریات، معاشیات تے حیاتیات توں مسالہ لے کے اک ایہو جئی سماجی نفسیات بنانا جیدھے وچ بندے دا عمل تہذیبی تے طبقاتی زندگی نال اوس دے تعلق نوں ظاہر کرے۔ فرد۔ فرد ہی ہندا اے تے سماج دا اک حصہ وی، اوہدی نفسیاتی کیفیت انفرادی ہندی وی اوہدے سماج تے طبقے دا اظہار کرے گی۔ کہانیاں وچ جدوں پاتر دا رشتہ سماج توں کٹ جاندا اے تے اوہدی نفسیاتی کیفیت صرف  مشینی جاپدی اے۔ پاتر دے مادی، معاشی تے ذہنی رابطے سامنے نہیں اوندے یا فیر شعور بارے گویڑ لائے جاندے نیں تے انج کہانی وچ حقیقت  تے سچائی گھٹ نظر اوندی اے تے انسانی نفسیات وجود توں باہر دی شے لگدی اے۔