ٹاہلی میرے بچڑے

افضل توصیف

شیشے دی کرچ چبھّ جاندی اے ۔ لہو دی لال سرخ ویر وہوٹی نکل وہندی اے ۔ پیر دی تلی ہیٹھ جاں انگل دے پوٹے اتے ۔ پر گلّ اک بوند دی نہیں ۔ گلّ تاں لہو دی اے ۔ لہو، جہڑا سارے دا سارا دل دی کمائی اے ۔ بھاویں کسے انگ ‘چوں نکلے، کسے نس وچوں فٹے ۔
اج میرے دل وچ اک اجیہی کرچ سدھی سار جا لتھی اے ۔ اوہنے ہن باہر کدی نہیں آؤنا ۔ اوہنے لہو دی بوند وی نہیں دینی ۔ مینوں پتہ اے، ایہو دل دی کمائی اے ۔ اس ویلے وی، جدوں جندڑی ٹٹّ بھجّ گئی سی- بلور جہی جندڑی دا شیشہ ٹھاہ کرکے ڈگا، چور چور ہو کے کھلر گیا ۔ کرچاں دی ڈھیری پہلاں تاں ساہمنے پئی دسدی رہی، پھیر کتے لک لکا گئی ۔ اندر نوں دھسّ گئی ۔ انسان دے پنڈے، زمین دے ہردے ‘تے لہو دیاں نکیاں موٹیاں لیکاں ای لیکاں پے گئیاں ۔ لیکاں جڑ گئیاں ۔ ہڑ بن گیا ۔ دھرتی دی مٹی، آدمی دی مٹی بے پچھان ہو گئی ۔ اعتبار تاں دوہاں دا گواچ گیا ۔ بندے دا وی، تے مٹی دا وی ۔ کوئی پھٹّ جیہا پھٹّ سی ! منکھ دا اندر باہر ہلّ گیا ۔ دھرتی وچاری تھاں تھاں تے وڈھی ٹکی گئی سی ۔ ہن اوہ دوویں اک دوجے کولوں لکدے پھردے ۔ دوہاں نے رجّ کے اپنی اپنی اکھ دے اتھرو پی لئے ۔ دوویں گونگے ہو گئے ۔ دھرتی تے انسان بڑے دن اک دوجے نال گلّ نہ کر سکے ۔

ایہہ قصہ اوہناں دناں دا اے جدوں پنجاں پانیاں دی دھرتی اتے ابلیساں (شیطاناں) دی کنجری موت دا گھگرا پا کے زورا زور نچی سی ۔ نچدی نچدی اوہ آپ ای بیصورت ہو کے ڈگّ پئی ۔ کنے ای موسم ڈر والے- کالیاں راتاں ورگے منہ ‘تے ٹھاٹھا بنھ کے کولوں دی لنگھے ۔ کسے نے اوہدا ننگ نہ ڈھکیا ۔ پھیر کتے سورج نے اپنی شرمندی جہی اکھ کھولھ کے تھلے دنیاں ولّ تکیا ۔ پھٹّ مل گئے سی، پر درداں دا انت کوئی نہیں سی ۔ دھپّ نے چوری چوری سیک دتا، ہوا نے پکھی جھلی ۔ لہو مٹی وچ رل کے مٹی ہو گیا سی ۔ پھیر ویلے دے نوکراں نے رنگ رلی مٹی نوں ہتھاں نال مل کے تھاں تھاں ڈھیریاں لائیاں ۔ اخیر وچ آئی ویلے دی ہمت والی چوہڑی ۔ اصلی کم تے اوہدا سی ۔ اوہنے بھر بھر ٹوکرے مٹی بستیاں ‘چوں کڈھی تے باہر لجا کے روہی دے کھڈے پور دتے ۔ چنگا ہویا بھوتکال دے کھڈے میلی مٹی نال پورے گئے، کسے لکھاری نے لکھ دتا ۔

پر اس شیشے دیاں کیچراں جنہاں دے منہ سولاں نالوں تکھے سی، اوہ کسے جھاڑو ہیٹھ نہ آئیاں ۔ اوہ تاں ایویں ہی لکیاں رہِ گئیاں ۔ دھرت وچ تے بدل وچ ۔ ایس گلّ دا پتہ وی دیر نال لگا ۔حالے پورا نہینؤں ہویا ۔ اس دن، جدوں اوہ سارے رل کے میرے بڈھے تائے نوں شہر چکّ لیائے سی، اسے پنڈ نوں پچھے چھڈّ کے جہنے ایہناں ساریاں نوں جنم دتا تے رزق بھیجیا، شہر نوں، شہر والیاں نوں ۔پر اوہ کردے وی کی ۔ تایا ہن اس پنڈ وچ کلا رہِ گیا سی ۔ اوہدے بال بچڑے کدوں دے شہر ولّ اڈاریاں مار چکے سی ۔ جینی گھمارن سویر شام آ کے دو روٹیاں پکا جاندی سی، اوہ وی تردی ہوئی ۔ انج تائے نوں بہتا فرق نہیں سی پیا ۔ اوہ مزے نال اپنے کچے گھر دیاں کندھاں اندر پرانیاں، نویاں یاداں دی سنگت وچ رہندا، کھیت بنے جاندا ۔ اوہنے تاں حالے مجھّ وی رکھی ہوئی سی ۔ اوہدا پنڈ وی ایڈا سنا تے نہیں سی ۔ پرانے نویں بتھیرے لوکیں وسدے سی اتھے ۔ بسّ اینا ای سی پئی گھر دے اندر گھر دا کوئی نہیں سی رہِ گیا ۔ شہر وچ پتر سی تے نونہہ، پوتے پوتیاں، اوہناں دے پکے فرشاں والا مکان سی، پکی گلی دے اندر کرکے ۔
تائے دا جی شہر آؤن وچ راضی نہیں سی ۔ پہلاں تاں اوہنے شہری رہت دی نندیا کیتی، پھیر اپنیاں سکّ مڑکیاں اکھاں وچ گھسمیلے جہے اتھرو بھر کے آکھن لگا-“میرا آخری ویلا اے، تسیں میری مٹی خراب کرن لگے ہوئے او ۔ اتھے ای چھڈّ دیو، نہیں تاں میں آپے ہی چلا جاواںگا ۔ میں اپنا گھر بار چھڈّ کے بہتے دن کتے رہِ نہیں سکدا ۔” “پر ماما جی، ایہہ گھر وی تاں تہاڈا اپنا گھر اے ۔” تائے دی نونہہ، جہڑی بھانجی وی لگدی سی، نرم جھگّ لہجے وچ سوہرے نوں سمجھاؤن لگی ۔ “سانوں دسو، تہانوں کی تنگی اے ؟” نونہہ اپنی کوشش وچ لگی رہی ۔ “کاکی، ایتھے میرے کرن جوگا کوئی کم نہیں ۔”
“کم تسیں بتھیرا کر لیا، ہن آرام دا ویلا اے ۔ “
“اتھے ہور وی کئی گلاں نے ۔ اک تاں پالا بہت اے ۔ ایہہ پکا فرش میرے پیراں نوں ٹھنڈا سیت لگدا اے ۔” تائے نے اپنے ولوں مشکل دسی ۔ “چنگا، تسیں انجھ کرو، ایہہ، ہولی جہی جتی ہر ویلے پیریں پائی رکھیا کرو ۔”
“نہ…نہ…کاکی ۔”تائے نے ریگزین دے سلیپر پرھاں دھکّ دتے ۔ میرے پیراں نوں تاں چمارو جتی چنگی رہندی اے ۔” “چل کوئی نہ، کسے نوں چکّ بھیج کے تہاڈے لئی نویں جتی اتھوں منگا لیندے آں” پتر نے صلاحَ دتی ۔
“سدائی نہ ہون کسے تھاں دے ۔ نویں جتی کاہدے لئی منگواؤنی ایے، میں آپ جو اتھے چلیا جانا ایں ۔ شہر وچ ہور وی کئی تکلیفاں نے ۔” نونہہ تاں وچاری گھابر گئی ۔
“آہو کاکی ۔ اک تاں اتھے مسیت دی بڑی تنگی اے ۔”تائے نے اپنی گلّ صاف کرکے دسی ۔

“مسیت دی تنگی کویں ؟” تائے دا پتر بولیا ۔ “مسیتاں اپنی گلی وچ تنّ چار ہیگیاں نے ۔ اک شیعاں دی، اک سنیاں دی، اک وہابیاں دی ۔ اک ادھی نیوٹرل وی ہیگی اے ۔ سانوں تاں سمجھ نہیں آؤندی، اینیاں مسیتاں وچوں کہڑی وچ جائیے ۔ ایس کرکے اسیں تاں کتے جاندے نہیں ۔” تائے دے پتر نے گلّ ہاسے وچ ٹالن دی کیتی ۔ اوہ کتے سمجھدا سی ماڑی جہی گلّ اے ۔ بزرگ دی ہٹھّ بچیاں وانگ کنی کو دیر کھڑی رہِ سکدی اے ! پر کتھے ! تائے دے پتر دی گلّ نوں تاں ایہہ کہہ کے ردّ چھڈیا- “برخوردار، تیریاں مسیتاں وچوں گالھاں کڈھن دی آواز بہتی آؤندی اے ۔ کوئی سنیاں نوں برا کہندا اے، کوئی شیعاں نوں ۔ اتھے مسلماناں والی گلّ تاں اک نہیں ۔” “چلو چھڈو، تسیں گھرے نماز پڑھ لیا کرو ۔” پتر نے گلّ مکاؤن دی کیتی ۔ پر گلّ اینی چھیتی مکن والی نہیں سی ۔ تائے کول بتھیریاں دلیلاں سی ۔ “میں اتھے پکے فرشاں تے سجدے نہیں کر سکدا ۔ اک تاں میرے گوڈے نیلے کچّ ہو گئے نے، پھیر، سجدے دا صواب کچی مٹی توں ملدا اے ۔ تسیں سارے رل کے میری آخیر کھوٹی کرن لگے ہوئے او، مینوں تاں کل سویرے پنڈ چھڈّ کے آؤ ۔”

ایہہ نکا جنا گھر دا کرائیسس جدوں کئیاں دناں اتے کھلر گیا، تاں اوہناں نے مینوں سدّ بھیجیا ۔ دوواں دھراں نوں میرے کولوں بڑی آس سی ۔ میں نکیاں ہندیاں توں تائے دی نشانی ۔ جہڑا تائے موجب شہیدی درجے دا مالک سی ۔ میرا باپ تے ہور سارے لوکیں جو پاکستان دے ناں تے کٹھے سی، تائے دے اپنے سکے سہودرے-سارا پنڈ ٹبر کنبہ، تے اپنا گھر ۔ اتھے بیاس دے کنڈھے اوہناں دا لہو کچی مٹی اتے کھنڈ گیا سی ۔ بندہ بندے نالوں وچھڑیا، انگ انگ نالوں ۔ بھاری وڈھّ ٹکّ ہوئی ۔ اسے تھاں اوہناں دیاں اکھاں، عورتاں تے بچے، وحشی پیراں ہیٹھ مدھّ گھتے سن ۔ تایا کلا اپنی لاٹھی نال لڑدا رہا، بچیاں نوں بچاندا رہا، ظلم دے ہتھاں نوں، تلواراں چھویاں نوں ڈکدا رہا ۔ پر نہیں، اک دی بہوتیاں اگے، انسان دی وحشیاں اگے کی چلدی ! اوہدی لاٹھی وی اخیر شہید ہو گئی ۔ ( اوہ اپنی اس لاٹھی نوں وی شہادت دا درجہ دندا ہے ) ۔ اک بانہہ وی کپی گئی، سالم دی سالم سجی بانہہ اتھے کتھے ڈگّ پئی ۔ ہور وی بڑا کجھ اتھے ڈگّ پیا سی ۔ جے بھائی نوں بانہہ آکھدے نے تاں ایس طرحاں دیاں چھ بانہواں سیگیاں میرے تائے دیاں ۔ کڑی ورگے جوان بھائی ۔ اکو ویہڑے رہندے وسدے سی سارے ۔ سانجھی زمین، سانجھے حل، پنجالیاں، سانجھی محنت، سانجھی کمائی ۔ رنگ لگے ہوئے سی ۔ کوٹھے دانیاں نال بھرے رہندے، کپّ توڑی نال آفرے ہندے ۔پوریاں ستّ مجھاں گائیاں، دودھ دے گڑوے، لسی دیاں چاٹیاں، مکھناں دے پیڑے، تے اک وڈا وہڑھا بھرکے نیانے نکے ۔ اس ویلے پنڈ تھاں دے جیون وچ جنتاں دے نقشے، سفنیاں والے گھر، ایس توں ودھ کے کجھ نہیں سی ہندے ۔ سکھ، ہریالی، ایہو جہیاں چیزاں دا ناں سی ۔ کسے منکھ نوں اس توں ودھ کجھ لوڑیندا نہیں سی ۔ دودھ پتر ہووے، رزق روٹی، اپنی زمین، اپنی جوڑی ۔ اک ہور دات اتھے عشقَ پیار دے گیت سی ۔ امباں جامناں دے درختاں نال اوہ بیاس دے کنڈھیاں تے اگدے، سرواڑ دے پھلاں وانگ پھلدے، دوآبے دیاں پیلیاں اندر جوانیاں ماندے ۔ پر ساڈا تایا تاں اک گیت گاؤندا سی، بڑے چاء نال-“چنی رنگ دے للاریا میری السی دے پھلّ ورگی ۔” چنی تاں اک ہور وی سی، میری بھین دے سر تے ۔ سرمئی چنی لے کے اوہ بدلی جہی دسدی سی ۔ تے بھابو جامنی گلابی رنگ دیاں چنیاں آپے رنگ لیندی سی ۔ ایہہ ساریاں چنیاں لیراں لیراں ہو گئیاں، تاں ساڈا تایا پاکستان ولّ ٹر پیا ۔ اتھوں السی دے پھلاں ‘چوں نہیں، لاشاں دے ڈھیر توں اٹھ کے آ گیا سی ۔ کس طرحاں ؟ اوہ کویں اپنی جنت وچوں کڈھیا گیا ؟ اتھے ہور کی کجھ ہویا ؟ بڈھا تایا کدی وی تسلی نال گلّ نہ سناؤندا ۔ جے پچھو، تاں ٹال جاندا ۔ بسّ، اک ادھی گلّ- “بسّ پتّ آ گئے سی آئی دے اگے، موت ساڈے گھراں وچ آ وڑی۔ ایہہ وی چنگا ہویا، تیری ماں تینوں لے کے بھرا دے ویاہ چلی گئی ہوئی سی ۔ تیرے نانکے بچ گئے سی…نہیں تاں توں وی …۔” اتھے آ کے تائے دا پنڈا کمبن لگّ پیندا ۔ اوہ چپّ کر جاندا ۔ اس ویلے کوئی بلاؤندا تاں جھڑک دندا ۔

اینا کو تاں مینوں وی پتہ اے، پئی تایا اوہ ہونی دی تفصیل کاہتے نہیں دسدا ۔ اوہنوں اپنیاں بھیناں بھرجائیاں یاد آؤندیاں نے، جہڑیاں اک دوجی دا ہتھ پھڑ کے بیاس دے ہڑھاں وچ توڑی دے تیلیاں وانگ رڑھدیاں جاندیا اوہنے اخیری واری ویکھیاں سی ۔ اوہناں صبر نہ کیتا، پر چنگا کیتا-اینی کو گلّ اوہ کردا، پر ہور ساریاں گلاں نوں اپنے چیتے دے ٹرنک وچ جندرا لا کے رکھدا ۔ اپنی کہانی نوں اسے تھاں توں ٹوردا، جدوں اوہ لاہور اپڑ گیا ۔ پاکستان دے ایس شہر وچ تایا اپنی اکو بانہہ لے کے کسے تھاں پناہ گیر کیمپ وچ بیٹھا اپنے آپ نال گلاں کری جاندا میرا اس جگّ وچ ہن کی رکھیا پیا اے ؟ پھیر اک دن کیمپ دے لاؤڈ سپیکر ‘تے اوہناں اپنے پنڈ دا ناں بولدا سنیا ۔ اوتھے دے کجھ بچے بچا کے لیاندے گئے سی ۔ رلیف کمیٹی والے اعلان کری جا رہے سی ۔ “ایہناں بچیاں دا جے کوئی والی وارث ایس آواز نوں سندا ہووے تاں…۔” تائے دا ساہ aیتھے ای رک گیا ۔ چھالاں ماردا خلقت دے سراں توں ٹپدا اوہ اعلان والی تھاں جا کھلوتا ۔ ساری بھیڑ نوں چیر کے اوہنے اپنے نکے کاکے نوں پچھان لیا ۔ پھیر دوجے نوں ۔ پھیر اک بھتیجا اکھاں دا چانن بن کے ساہمنے آ گیا ۔ ساری دنیا اوہدے کلاوے وچ آ گئی سی ۔ اک پل وچ اوہ کڈا امیر ہو گیا سی ۔ اوہدے سارے پھٹّ مل گئے ۔ ساریاں باہواں مڑ کے جڑ گئیاں ۔ دنیا دا بازار دا لٹیا پٹیا، وڈھیا ٹکیا، تے لولا تے کلا پناہ گیر ہن بچیاں والا سی ۔ اوہدے پتر سن، جیون وچ اوہدی تھاں سیگی، اوہدی ذمہ واری پہلاں نالوں وی بہتی ۔ دو ترے نکیاں جاناں دے سببوں اوہ دنیاں دے مستقبل نال اک واری پھیر جڑ گیا سی ۔
اوہ بچے کویں بچ گئے ؟ کون ایتھے لے کے آیا ؟ موت دی جھلدی نھیری وچ اوہ جیون پنگرے کس نے بچا لئے ؟ تائے دے کہن موجب اوہ بچے کمیونسٹاں نے بچا لئے سی ۔ موت دے منہ وچوں کڈھ کے انسانیت دی چادر وچ لکو لئے سن، اس ویلے جدوں مذہباں والے ربّ نوں دھوکھا دین لگے، لوکائی دے گھراں نوں اگاں لا کے اوہناں نوں برچھے ماری جا رہے سن ۔ اوہ بیمزھبے، مسلمان بچیاں نوں پاکستان لے کے آئے سی ۔ ایہہ لفظ بڑا نویکلا جیہا لفظ ‘کمیونسٹ’ میں پہلی واری اپنے ان پڑھ تائے دے مونہوں سن کے پچھیا سی-“اوہ کون ہندے نے ؟”
تائے نے دسیا، بھئی “اوہ ہندے تاں بندے ای نے کاکی، پر اوہ ہندو سکھ نہیں ہندے، اوہ مسلمان وی نہیں ہندے ۔
پھیر اوہ کون ہوئے ۔
بسّ توں اس طرحاں سمجھ لے کاکی، اوہ بچیاں نوں بچاؤن والے ہندے نے ۔ اوہناں دا اک بندہ آیا سی اتھے تیرے ویرے لے کے ۔ پناہگیراں دے قافلیاں نال تردا آیا ۔ پھیر ایتھے کیمپ وچ بیٹھا رہا ۔ چنگا پڑھیا-لکھیا سی ۔ سارے تھائیں اعلان کراؤندا رہا ۔ میرے ہتھ وچ ایہناں دا ہتھ دے کے جان لگا تاں میں اوہدے پیر پھڑ لئے ۔ اوہدی مہر کڈی وڈی سی، تے اوہدی مہر دے شکرانے وجوں کی سی میرے کول ! پر اوہ تاں بڑا ہی مہان سی ۔ آکھن لگا-: کوئی گلّ نہیں بیلیا ! اسیں اوہناں ساریاں دے بیلی ہندے آں، جہڑے ماڑے ہون ۔ ظلم دے مارے ہوئے ہون ۔” ایدھر آ کے وی اوہ تھاں تھاں ہندواں سکھاں دے گواچے نیانے لبھدا پھریا ۔ پھیر اوہناں دے قافلیاں نال رل کے پچھانہ نوں مڑ گیا ۔ ادھر اوہ مسلمان دے ناں نال آیا سی، ادھر نوں ہندو بن کے، مڑ گیا ۔ کاغذ دا اوہ بھورا، جسدے اتے اس فرشتے نے اپنا ناں پتہ لکھ کے دتا، تائے نے اخیر توڑی سانبھ کے رکھیا، جویں کتے اوہدی نونہہ دھی دا گہنہ ہووے ۔

میں آکھیا نہ…اپنی پچھلی گلّ تایا نہیں کردا، پر اپنی کہانی دا ایہہ ٹوٹا، جہڑا پاکستان دی دھرتی اتے آ کے اگے تریا، اوہ بڑی دلجمائی نال سناؤندا رہندا اے ۔ جنی واری گلّ چھیڑو، اوہ پناہ گیر کیمپ توں شروع کردا اے، پھیر بڑی چھیتی اس تھاں آ کے کھلو رہندا اے، جتھے کیمپ وچ تنّ نیانے اوہدے نال آ کے رلدے نے ۔ اوہ جیؤندیاں وچ آ جاندا اے ۔ اک نکا جنا ٹبر آپے اپنا قافلہ بن کے جیون دی راہ تے لگّ پیندا اے ۔ ہن اوہ سر وڈھیا درخت نہیں سی ۔ اوہدیاں کرومبلاں ٹاہنیاں ہیسن ۔ خاندان دی جڑھ بچ گئی سی ۔
بڑی چھیتی اوہنے کیمپ دی روٹی چھڈّ دتی ۔ محنت مزدوری کرن لگّ پیا جنہاں دی زدّ پشت وچ کسے نے بیٹھ کے نہ کھادھا ہووے، اوہ روٹی کویں منگے ؟ “پورا اک سال مینوں زمین نہیں ملی، پر میں بچیاں نوں روٹی کما کے کھوائی، منگ کے نہیں ۔” تایا بڑے انکھے نال ایہہ گلّ دسدا ۔ بسّ اک ہرکھ رہِ گیا سی رات نوں سون واسطے منجیاں دا پربندھ نہیں سی ہو سکیا ۔ سو، کاکیاں وچوں اک نوں راتیں ستیاں ستیاں سپّ نے ڈنگ لیا ۔ اس ورھے پناہگیراں دے زور نال دریا وچ روڑھ وی آخراں دا سی ۔ پانی دھرتی دے اندر اتر گیا ۔ سپّ سپولیئے باہر نکل آئے ۔ اوہ وی بلوائیاں دے نال رل کے آدمی دے بچڑے کھاون لگّ پئے ۔ تائے کول ہن دو ای جگر دے ٹوٹے رہِ گئے ۔ اوہنوں شہر کولوں ڈر لگن لگّ پیا ۔ دوہاں نوں انگلی لا کے اوہنے پنڈ دی ڈنڈی پھڑ لئی ۔
اتھے چکّ وچ کچا کوٹھا، دو چار کھیت، اک جوڑی بلداں دی، تے کجھ بھانڈے ٹینڈے مل گئے ۔ بسّ جیون دا منہ متھا بن گیا ۔ ہتھ تاں اکو رہِ گیا سی اوہدا ۔ زنانی گھر وچ ہے کوئی نہیں سی، پر تائے نے حل جوڑیا، کھیت بیجیا، کنک وڈھی، کنک چھٹی ۔ اک ہتھ نال اوہ اپنا کرتا سیپی کولوں سواؤندا سی ۔ اپنے بچیاں دا پیو سی، ماں سی، چاچا، تایا، ماما مامی، ساریاں سکیریاں اوہ آپے آپ سی ۔ ایہہ سلسلہ جو تریا، تاں اخیر توڑی چلیا ۔ تائے دے دوویں کاکے لایق نکلے ۔ بی. اے. ایم. اے. پڑھ گئے ۔ پڑھائی دا ہتھ پھڑ کے شہر ولّ آ گئے ۔
اتھے گھر وچ ہن کوئی نہیں سی ۔ بسّ تایا کلا ۔ گھر وی کی سی ؟ نرا کھنڈر کھولا ۔ کسے ویلے مینہہ پانی وچ ڈھے سکدا سی ۔ تایا آپ وی ہن کھنڈر کھولا ای سی۔ پر اوہدی محنت اجے وی جوان سی ۔ کمزور نگاہ تے بڈھے ہتھ نال وی اوہنے کھیتاں دی ہریالی نوں جوان رکھن دی ٹلّ لائی ہوئی سی ۔ پر ہن اس طرحاں دی گلّ نال تائے دا پروفیسر بیٹا تے نرس جہے دل والی نونہہ راضی نہیں سن ۔ اوہ اندرو اندری اک گلٹی کانسنس دے تسیہے وچ پئے ہوئے سی ۔ کی اوہ اپنے پیارے بزرگ نوں ایس عمرے محنت دے کشٹ توں بچا کے چار دن سکھ دے نہیں سکدے ؟ پھیر بزرگ وی کہڑا !

ہن اوہناں نوں میری لوڑ پئی ۔ تائے نوں ایتھے رہن واسطے راضی کرن دی کوشش وچ میرا حصہ وافر ہو سکدا سی ۔ پر تایا تاں رسیا بیٹھا سی ۔ بچیاں وانگ ضداں کر رہا سی ۔ مینوں اپنے اتے بہت اعتبار تاں نہیں سی، کیوں جو ایہناں پینڈو بڈھیاں دے سبھا نوں چنگی طرحاں سمجھدی آں ۔ ایہہ لوکیں، شہری بزرگاں کولوں وکھ ہندے نے ۔ ایہناں دا معاملہ انجھ کدی نہیں ہندا، پئی اوہ اپنے نونہاں پتراں کولوں لمیاں چوڑیاں آساں لاون ۔ بچیاں کولوں اپنے تن دا سکھ منگن ۔ جے کجھ اجیہا نہ لبھے تاں پٹّ سیاپے کرن ۔ ایہناں لئی تاں ایہو بڑا ہندا اے جے ایہہ اپنے آہرے لگے رہن ۔ کوئی ایہناں دی روٹین نہ توڑے ۔ انت سمیں تائیں، اخیرلے ساہ تائیں دھیاں، پتراں دے کم سواری جان ۔ نونہہ آوے، جم جم پلنگھ پیہڑے بیٹھے، پر سسّ کولوں ہانڈی نہ چھڑاوے ۔ پتر لکھ افسر بنے، نت نت شہر جاوے، موجاں مانے، پر باپ دا کھیت بنا اوہدے کولوں چھڑاؤن دی گلّ نہ کرے ۔ ایہہ لوکیں کجھ نہیں منگدے، کجھ نہیں کہندے ۔ بھاویں تسیں ایہناں نوں کجھ وی نہ دیوو، پر جے کوئی بہتا کجھ ایہناں لئی کرنا چاہوے، تاں برا منّ جاندے نے ۔ رسّ بیٹھن لگّ پیندے نے ۔ بھلے نوں ساڈے کول تاں کوئی اجیہی شے ہے وی نہیں سی، جسدے بدلے تائے ورگے کسان کولوں اوہدا کھیت بنا چھڑا سکدے ۔ پھیر کھیت کہڑا ؟ اوہو، جو اوہنے اپنے دوسرے جیون وچ اکو ہتھ نال کمایا سی ۔
اک پتہ رنگ والا ہے سی، بسّ اسے نوں لڑ بنھ کے میں اپنے تائے دی منجی دے پواندی جا بیٹھی ۔ تائے دی کہانی دے جنگل بیلے وچ لکی ہوئی اک نکی جنی کیاری ایسی وی ہے جتھے دکھ دا پھلّ سدا کھڑیا رہندا ہے ۔ جتھے دل دے جذبے دی مٹی بڑی ملائم تے ہساس جہی اے ۔ اتھے آ کے تائے دے من دی مہر دا دریا سمندروں ڈونگھا ہو جاندا اے ۔ جیون دے سارے میل کچیل، سارے کرودھ نوں روڑھ کے اپنے اندر سٹّ لیندا اے ۔ میں اگے وی کئی واری ایہناں پانیاں دے کنڈھے بہہ کے جیون دے کئی دھونے دھوتے نے ۔ اتھے میں اپنے پاٹھکاں نوں اینا کو دسّ دیواں، پئی میرا تایا جے کسان نہ ہندا، تاں کہانی کار ہندا ۔ اناں ہی ودھیا تے سچل ۔ اوہ کہانی دی اینی قدر کردا سی، جنی کو اپنیاں نسریاں کنکاں دی ۔ ایتھے وی کہانی دا اک حصہ آؤندا، جتھے آ کے اوہ اپنی پکی ہٹھّ توں وی اک پاسے ہو کے کہندا-“چنگا کڑیئے، جویں تیری مرضی” پر ایہہ کہانی دا اوہ حصہ نہیں جتھے سانوں اک لٹیا پٹیا کلم کلا پناہ گیر ملدا اے ۔ اپنے کرچی کرچی دل نال، اپنی وڈھی ہوئی بانہہ نال گلاں کردا ہویا مڑ مڑ کہندا-“ہن کی اے ؟ کاہدے لئی ؟ میں ایتھے کی لوڑن آیا واں ؟ میرا تاں سارے جگّ وچ کوئی نہیں ۔” پھیر جدوں جیون دی دلیل مکّ جان پچھوں، نہیں اک پل پہلاں اوہ آواز اوہدے کنی پے گئی جہڑی زندگی موڑ لیاؤن والیاں نے دتی سی، اوہ ذات جہڑی تائے لئی ترے بچے، ستّ باہواں دی شکتی لے کے آئی سی ۔ کہانی دی نرم مٹی اج ایتھے وی نہیں ۔ اوہ اک ہور تھاں اے ۔ ہورے مٹی ۔
آہو ! اوہ نرم مٹی، جتھے درداں دے پھلّ اوہدی اخیر توڑی خوشبو دندے رہے ۔ اک ہور تھاں وے، اک ہور دھرتی، اک ہور دریا دا کنڈھا ۔ شیخوپور ضلعے دے اک چکّ وچ جا کے، تائے نے اپنے نویں کھیت وچوں اوہ مٹی لبھی سی ۔ اوہ دن، جدوں تایا، اپنے کھیت ویکھن پنڈ دے پٹواری نال گیا سی ۔ گزارا یونٹ دے حساب ‘چ الاٹمینٹ نال اوہنوں کجھ کھیت ملے سی ۔ بسّ اتھے اک کھیت دے بنے بیٹھا دوسری کہانی والا مل گیا سی ۔ ناں اوہدا دلگیر سی ۔ “دلگیر سیاں” پٹواری نے دسیا ۔ اوہ چپّ چپیتا سر سٹ کے بیٹھا ہویا سی ۔ ہتھ وچ اک ٹھیکری جہی پھڑ کے مٹی اتے کجھ لکھدا، پھیر آپے مٹا دندا ۔ پٹواری اتھے دا پرانا باشندا سی ۔ اوہنے ساری گلّ دسی ۔”ایہہ سکھڑا اجے تائیں ، ایتھے ای رہندا اے ۔ مربعے نال چمبڑیا بیٹھا اے ۔ ہا،ہا…ہا ۔” پٹواری اچی ساری ہسیا ۔ اوہدا ہاسہ تائے نوں وی چنگا نہ لگا ۔ اوہ کہن لگا سی چڑیاں دا مرن، کاواں دا ہاسہ ۔ پر چپّ کر رہا ۔ پٹواری اپنی بکواس کری گیا ۔ “رسی جل گئی، پر وٹّ نہیوں گیا ۔” اوہ کہن لگا-“ایہہ تھوڑھا جنا گوئیا وی ہندا اے ۔” اپنے بھانے اوہ تائے نال گلاں کردا پیا سی ۔ “بھنگڑے دا تاں استاد ہے پورا ۔” پھیر اوہ دلگیر دے نیڑے جا کھلوتا ۔
“کیوں وے سردارا، کتھے گئی تیری ہیر سلیٹی ؟ کدھر نوں گیا تیرا نیلی دا اسوار ؟ مرزے جٹّ دیاں واراں بڑیاں گاؤندا سی توں پچھلیاں وساکھیاں وچ ۔”
دلگیر نے پٹواری دی گلّ نوں دھیان نہیوں دتا ۔ اسے طرحاں بیٹھا مٹی اتے لکھی گیا…۔
گڈی آئی اے خدائی والی
اٹھ ودیا کر بالو
ساڈی رات جدائی والی ۔
پٹواری اتھوں چلا گیا تاں اوہ تائے دے نیڑے آن کھلوتا ۔ “تینوں ایتھے چھ کلے دتے نے ۔ انجھ ایہہ سارا مربع میرا ای اے ۔ ایہہ نال والا وی اپنا ای اے ۔ ایہہ دوویں مربعے چکّ وچ نمبر اک نے ۔ میں آپ کمائے ہوئے نے ۔ میں نکا جنا ساں جدوں اپنے باپو نال کم تے آؤن لگا ۔ میرا باپو آپ نکا جنا سی، جدوں اوہ اتھے آیا سی ایہناں باراں نوں آباد کرن لئی ۔ ایہہ ساری مٹی میں آپ کمائی ہوئی اے ۔ ایہہ ویکھ حل دی ہتھی نال کی کجھ بنیا ۔” اوہدے پور پور اٹن پئے ہوئے سن ۔ پھیر اپنیاں دوویں باہواں اڈّ کرکے جویں دھرتی نوں جپھی پاؤن لگا ہووے، مٹھیاں بھر کے اوہنے بھربھری مٹی اپنے پنڈے تے برور لئی ۔ ہتھ اپنے کیساں تے پھیر کے صاف کر لئے ۔ “ایہہ فصل،” اوہنے گنے تے کپاہ دیاں بھرویاں فصلاں ولّ اشارہ کیتا ۔ “ایہہ ساریاں میرے ہتھاں دیاں بیجیاں ہوئیاں نیں ۔” منجی دیاں پیلیاں، باسمتی دی خوشبو دے گچھیاں نال لدیاں کھڑھیاں سی ۔
دوویں کسان گلاں کردے رہے، جویں سبھ کجھ عامَ ورگا ہووے ۔ سدا توں اوہناں دا کھیت بنا نال نال رہا ہووے ۔ اجے ایہہ پنیریاں گٹھّ گٹھّ اچیاں نہیں سی ہوئیاں۔ برسات دی واچھڑ دھاناں دا رنگ نکھارن لگی سی، جدوں پنجاب وچ قہر دی ہنیری جھلّ پئی ۔ برسات دی تھاں لہو برسن لگّ پیا ۔ اس ہڑ وچ سبھ توں بہتا لہو کساناں دا سی ۔ اسے طرحاں جویں اس زہر بھری سیاست وچ سبھ توں گھٹّ حصہ کساناں دا سی ۔ پر ہلواہا سبھ توں بہتا اجڑ گیا ۔” اوہ دوویں اک دوجے نوں دسدے رہے ۔ پل دی پل چپّ کر گئے ۔ ہوا اوہناں دے سراں توں دکھ دا گیت گاؤندی کیرنے پاؤندی لنگھ گئی ۔ ککراں دے پیلے پھلّ کسے دی اکھ دے اتھرواں وانگ کر گئے ۔ دلگیر اس دے فلمی گیت دا ٹکڑا ہولی ہولی گاؤن لگّ پیا-“آندھیاں غم کی ایسی چلیں، باغ اجڑ کے رہِ گیا …” پھیر تائے نے سر اتانہ چکّ کے اسمان ولّ تکیا ۔ “کی ایتھے وی اسے طرحاں بھاری وڈھّ ٹکّ ہوئی، جس طرحاں ادھر ساڈے ولّ ؟” اوہنے اپنی بانہہ دے ٹنڈ ولّ تکدے ہوئے پچھیا ۔
“ہاں بیلیا ! اتھے وی ۔ میرے دو کاکے سن، اک بھین ۔ اوہدی ڈولی جان والی سی ۔ دو نکے بھرا-میریاں باہواں…” کہندے کہندے اوہدیاں اکھاں ابل پئیاں تے گلا رنھیا گیا ۔ پھیر اوہنے اندروں اندری لہو دا گھٹّ جیہا بھر کے کھیت وچ اک اچی جہی تھاں ولّ تکیا جتھے نکیاں نکیاں دو چار ٹاہلیاں اگیاں کھڑھیاں سی ۔ “میرے ٹبر دے ادھے جی تاں اتھے دبے ہوئے نے، اپنے ای کھیت وچ ۔ میں وی اتھے ای بیٹھا ہاں، اپنے کھیت وچ پناہ گیر ہو گیا واں ۔ کجھ تھوڑھے بہت جی بچ گئے سیگے، اوہ قافلیاں نال رل کے ہندوستان چلے گئے نے ۔ اوتھے اوہناں نوں وی کسے ہور دے مربعے وچوں گزارا یونٹ مل گیا ہونا ایں ۔”
دوویں جنم جنم دے کسان سی نہ، گلاں کردے کردے اوہناں دے ہتھ کپاہ دیاں پھٹیاں چگن لگّ پئے ۔ کھڑ کھڑ ہسدی کپاہ کسے چوگن دے ہتھ نوں اڈیکدی اداس ہو گئی سی ۔ ہن تاں اوہدا رنگ وی گھسمیلا ہو گیا سی ۔ دلگیر نے تائے نوں دسیا-“میری کپاہ ورگا پھلّ کسے دے کھیت وچ کدے نہیں کھڑیا ۔ میرے گنیاں جنے اچے گنے کسے دے کماد وچ نہیں اگدے، تے میرے چولاں دی خوشبو دریاؤں پار جاندی اے ۔ جدوں وی کسے گھر وچ نواں پروہنا آؤندا …۔” دلگیر دے من دا پنچھی وقت دے پنجرے ‘چوں نکل پیا ۔ اوہنے پچھے نوں اڈاری مار لئی ۔ لنگھے ہوئے ویلیاں دے اسمان، جتھے مذہباں، سیاستاں دے موت پرچھاویں نہیں سن ۔ اوہدیاں یاداں والا پنچھی ترن لگّ پیا ۔ اوہ بڑے چاء نال سناؤندا رہا ۔ جد وی کسے گھر دی دھی بھین دے سہرے پنڈ دا پروہنا آؤندا، اس گھر میرے کھیت دے چول پکدے ۔ میرا گڑ جاندا ۔” پھیر اوہ چپّ کر گیا ۔ اداسی دی گھگی دوواں دے اندروں بولی- “یوسف کھوہ…یوسف کھوہ …چودھری !” اوہنے تائے نوں کتوں دوروں ہاک ماری۔ اس ویلے تایا آپ اپنے پچھلے پنڈ اپڑ گیا سی ۔ “چنگا ہویا، چودھری توں اتھے آ گیا ایں، میرے پنڈ وچ، میرے کھیت وچ ۔” دلگیر دی آواز جویں کتے کھوہ وچوں آئی ۔ “توں ایہہ سارا مربع اپنے ناں پوا لئیں، پر ویکھیں حل واہن لگا ایس تھاں دا دھیان ضرور رکھیں ۔” اوہنے ٹاہلیاں والی تھاں ولّ اشارہ کیتا ۔ “ایہہ میری آخری ڈھیری اے، میرے لہو دی امانت ۔ بسّ مینوں پتہ اے، ہور کسے نوں نہیں ۔ اس رات میں ہنیرے دی بکل مار کے چوری چوری اپنے گھر گیا ساں، ایہناں نوں لین واسطے ۔ میرے وڈھے ٹکے انگ ساک اپنے ویہڑے وچ کھلرے پئے سی ۔ میں چکّ چکا کے اتھے لیاندے ۔ کلا رہِ گیا ساں ۔ دسّ، میں ہور کی کردا ؟” تائے نے اوہدا ہتھ پھڑ لیا ۔ “توں تاں میرے نالوں چنگا رہِ گیا ایں دلگیریا ۔ میتھوں تاں ایہہ وی نہ ہو سکیا ۔ اوہناں ساریاں دیاں ننگیاں ہڈیاں سٹّ کے آ گیا، ایس کوہڑے سورج دیاں اکھیاں اگے ۔” ہن دلگیر دی واری سی رو پین دی ۔ اوہنے اٹھ کے تائے نوں جپھی پا لئی-“میں وی پناہی، توں وی پناہی…میں اتھے جمیا ساں… ہا، ہا…ہا ۔” اوہ روندا روندا ہسّ پیا ۔ “سنیاں اے، اڑیا ہن اسیں بندے نہیں رہے، پناہ گیر ہو گئے ہاں ۔ میں دلگیر سیہوں نہیں، پناہ گیر ہاں، توں فضل خاں نہیں، مہاجر ہو گیا ایں ۔ پتہ اے پٹواری مینوں کل کی آکھدا-‘سی جا تر جا توں وی، تیرا ایتھے کی رکھیا پیا اے ۔’ آہو، اج ساڈی رجنی جو رسّ گئی اے ۔” پل کو اوہ چپّ کیتا ۔ پھیر گاؤن لگّ پیا-“ہن دسّ کی کراں نی مائی ۔” پر اوہدے کولوں گا نہ ہویا ۔ اوہدی آواز پاٹ گئی ۔ پھیر اوہ مٹی پدھری کرکے اتے لکھن لگّ پیا-“اٹھ ودیا کر بالو، ساڈی رات جدائی والی ۔”
تائے نے دلگیر نوں گھر چلن لئی آکھیا، روٹی لسی واسطے پر اوہ منیا نہیں ۔ “ہن اتھے کی اے میرا ؟ اس پنڈ وچ میں جا نہیں سکدا ۔ ایتھے کھیت وچ تاں مٹی نے اجے مینوں نہیں چھڈیا ۔” اوہ دھمّ دینی بھنجے بہہ گیا ۔ ہتھ وچ اوہو اپنی ٹھیکری دی قلم پھڑ لئی، لکھن لگّ پیا…
پنڈ میرا سفنیاں دے حوالے
پنڈ میرا سفنیاں دے حوالے ۔
کئی دن ایسے طرحاں لنگھ گئے ۔ اوہدی روٹی لسی تائے نے اوتھے کھیت اتے اپڑائی ۔ سچی مچی اوہ کاما بن گیا سی ۔ سارا دن کھیت وچ کم لگا رہندا ۔ کپاہ دیاں پھٹیاں چگ چگ ڈھیر لا دندا ۔سبزی وچ گوڈی کردا ۔ پانی دیاں نالیاں دے موڑ گھروڑ کردا، پٹھا دتھا بناؤندا ۔ مجھّ واسطے چارہ تاں روز ہی وڈھّ کے رکھدا سی ۔ پھیر جدوں ایہناں کماں توں بسّ کردا، تاں ہتھ وچ اپنی ٹھیکری دی قلم پھڑ لیندا ۔ دھرتی نوں پھٹی بنا لیندا ۔ لکیردا، شبد لکھدا، شعر؎ بناؤندا، نال نال گاؤندا-…اٹھ ودیا کر بالو…ساڈی رات جدائی والی ۔ رات نوں اتھے کھیت دے اک پاسے پے کے سوں جاندا ۔ بھاری جہی اک ٹاہلی تھلے اوہنے تھاں نیویں کرکے پرالی وچھا لئی سی ۔ بسّ اوہو اوہدا بسترا سی ۔ اپر وی رضائی وانگ پرالی لے لیندا، تے دڑ وٹّ جاندا ۔ جویں کتے اوہ جنم جنم توں اسے طرحاں رہندا رہا ہووے ۔ سدا توں بے گھرا، بے وطنا ہووے ۔
پچھلیاں گلاں اوہ گھٹّ کردا ۔ اک دوپہر نوں لسی دا چھنا خالی کرکے اوہنے تائے نوں پچھیا-“سچ دسیں بھائیا، ایہہ کہڑی مجھّ دی لسی اے ؟”
“بوری دی،” تائے نے دسیا ۔
“بوری پنج کلیانی اے، اوہدی اک اکھ بلوری ؟”
“آہو، آہو ۔”
“اوہدے متھے چوڑا پھلّ، تے سجے پاسے دا سنگ چھلے وانگ اے ؟”
“آہو…پر توں کاہدے لئی پچھی جاندا ایں ؟”
“ایہہ مجھّ اپنی ایں ۔ سونہ ربّ دی، میری بھابو دے داج وچ آئی سی، چاندی دیاں جھانجراں پا کے ۔ بڑی نروئی لسی ہندی اے ایہدی ۔”
تائے دے اتھے آؤن مگروں دلگیر دی جندڑی دا اکھڑیا بوٹا جویں مڑ کے مٹی پھڑن لگّ پیا ۔ نیانیاں نوں دیکھدے سار اوہدے وچ جان پے جاندی ۔ دوواں نوں چکّ کے اپنے موڈھیاں تے بٹھال لیندا، پھیر اوٹھ وانگ سارے کھیت وچ نسیا پھردا ۔ “تسیں مینوں چاچا کہہ کے اچی ساری ہاک مارو، میں تہاڈے لئی ودھیا گنے بھنّ کے لیاوانگا ۔” اوہ بھرویں کماد وچ وڑ کے چھانٹ کے گنے کڈھدا ۔ آخیری آگ لاہ کے پونیاں دی بھری جہی بنا لیندا ۔
اک دن اوہنے تائے نوں دسیا پئی پٹواری دی نیت چنگی نہیں دسدی ۔ اسدے دل وچ دوہاں ولوں کرودھ پے گیا اے، تے اوہ ایس زمین تے قبضے دی سوچ رہا اے ۔ کسے سرکاری اہل کار نوں وی اپنے نال لئی پھردا اے ۔ مربعے اتے اوہدی اکھ میلی جاپدی اے ۔ جے کتے کسے ہور دے ناں ایہہ زمین پے گئی، تاں پھیر تائے کول چارہ نہیؤں رہنا ۔ ایس تھیں پچھے جو کجھ ہویا، اوہ ایس طرحاں سی ۔ اک دن پٹواری نے دلگیر سنگھ نوں دھمکایا، پئی اوہ مربع چھڈّ کے چلا جاوے ۔ کیوں اوہ سکھ اے ۔ اتھے اس دی تھاں کوئی نہیں ۔ ساری گلّ دا جواب دلگیر نے اناں ای دتا…
“جے میں جان والا ہندا، تاں اسے دن چلیا جاندا ۔ مینوں تاں ویلے نے سنگل پائے ہوئے نے پٹواریا ۔ تینوں پتہ نہیں میرے نال کی واپری اے ۔ ہن میں تیرے جاں کسے ہور دے ہتھ تاں ڈکّ نہیں سکدا، پر میرے پیر ایس مٹی وچ گڈے گئے نے ۔ میں اتھوں جانا کتے وی نہیں ۔ توں خورے پاکستان بنایا کہ نہیں، پر ایہہ دھرتی میں پالی اے، اپنے ہتھیں، اپنی ہتھیں ۔”
پھیر دو چار دہاڑے چپّ کرکے لنگھ گئے ۔ اک دن سویر نوں دن چڑھے تائیں دلگیر پرالی ہیٹھ ستا رہا ۔ نرم جیہا دپہرا ہو گیا ۔ تایا اوہدی لسی روٹی لے کے وی آ گیا ۔ ہاکاں ماریاں، اوہدے منہ توں پرالی پرھاں کیتی ۔ پنڈا ٹوہ کے دیکھیا، اوہ ٹھنڈا سیت سی ۔ اوہدے بل نیلے کچے ہو گئے سی ۔ کنپٹی اتے جامنوں رنگ دا گمّ جیہا زخم سی ۔ لہو سم کے سکّ گیا سی ۔ اوہنوں ڈسّ لیا سی ۔ کنھے ؟ خورے سپّ نے، کھورے پٹواری نے ۔ کسے نوں وی پتہ نہیں، پر ساریاں نوں پتہ اے، نھیرے وچ کی ہویا ؟ کیہنے صواب کھٹیا ؟ اک ستے پئے سکھ نوں مار لیا ۔ تائے نے اوہنوں دفنا دتا اتھے اوہدے آپنیاں دے لاگے کرکے ۔ اوہدی ڈھیری اتے اک نویں ٹاہلی دی نشانی بیج دتی ۔
ہن تاں اوہ ٹاہلی جوان ہوئی کھڑی اے ۔ بسّ میرے تائے نوں پتہ سی اوہ ٹاہلی کہڑی اے ۔ اوہناں ساریاں ٹاہلیاں دا وی تائے نوں پتہ سی جو دلگیر نے بیجیاں سن تے راکھی کرن دا وعدہ تکّ تائے توں لیا سی ۔ انج تاں تائے دے دل وچ جنے کو دکھ دبے گئے، اوہناں ساریاں اتے ویلے دیاں ٹاہلیاں جوان ہوئیاں کھلوتیاں نے ۔ کسے ٹاہلی دی چھاویں اوہ سوکھا نہینں بہندا، پر پھیر وی جس پل اوہدی کہانی دلگیر دی ٹاہلی دے نیڑے آؤندی، اوہ پباں بھار ہو جاندی ۔ اتھے آ کے میرا تایا گھٹّ گھٹّ لہو پیالے پیندا ۔ اکا چپّ کر جاندا ۔ پر اسے تھاں آ کے اوہدیاں اندرلیاں سوچاں دی ہرنی چوکڑیاں بھردی لفظاں دی دنیا توں دور نکل جاندی ۔ دیر پچھوں اوہدی آواز بڑی دوروں، کتوں پتال وچوں آؤندی ، گواچی ہوئی خورے لبھی آواز ہندی ۔ اسے طرحاں دی جویں گوتم بولیا سی پہلی واری تے اخیری واری-“کچھ نہیں ۔ ایہہ دنیاں کوئی چنگا تماشہ نہیں ۔ ایس دنیاں لئی کاہدا مان ؟ ایتھے بندے نال کدی وی چنگی نہیں ہوئی، تے ہونی وی نہیں ۔”
زندگی نالوں تے زندگی دے معاملیاں نالوں وکھریویں دا اک پل سی ۔ اوہنوں گھیر کے کھڑھا سی ۔ بسّ ایہو اک پل سی، جدوں بھتیجی نے تائے کولوں وعدہ لیتا سی، شہر وچ ساڈے نال رہن دا وعدہ اوہنے کیتا سی-“بسّ تھوڑھے دن آؤندیاں سردیاں تائیں ساڈے کول رہِ جاؤ ۔” نونہہ رانی نے منت جہی کیتی ۔” چنگا جویں تہاڈی مرضی اے کڑیئے ۔ میرا جی اتھے لگنا نہیں، تسیں ویکھ لیو ۔” تائے نے انی گلّ کیتی تے اکھاں میچ کے منجی ‘ تے پے گیا ۔ پھیر اسیں ساریاں نے رل کے بڑا کھلھا کنسیسن تائے نوں دتا، پئی جدوں اوہدا جی کرے، پنڈ جا کے اپنا کھیت بنا ویکھ آیا کرے ۔ ایہ نال تاں پنڈ کھڑھا اے اپنا ۔
پر گلّ اتھے مکن والی نہیں سی ۔ تائے دا دل، جہڑا زندگی دے کئی انجام ویکھ کے وی کائیم رہا، ہن اکھڑ گیا سی ۔ اس گلّ نوں ستّ دہاڑے نہیں سی لنگھے، اوہ اپنی چٹی جھگّ جہی پگّ بنھ کے تیار کھڑھا سی ۔ کی پنڈ جان لئی ؟ نہیں، اپنے پنڈ دی گلّ اوہنے مڑ کدے نہ کیتی ۔ بوہا نکلدے ہوئے، جو اوہنے دسیا، اوہ انجھ سی :
“نال دے چکّ اک بندہ رہندا اے، نرا بائی ورگا ( تائے نوں اپنے وڈے بھرا نال بڑا پیار سی ) اسے طرحاں گلاں کردا، اسے طرحاں ہسدا ۔ میں ذرا کو اوہنوں مل آواں ۔ تسیں فکر نہ کریو، شام تائیں مڑ آوانگا ۔” پر اوہ اجے وڈی سڑک تے چڑھیا ای ہونا اے، جدوں کہ اک بدمست کار نے اوہدی نحیف (کمزور) جہی جان نوں چکّ کے ویہہ گز پرے سٹّ دتا ۔ ایس ایکسیڈینٹ پچھوں تائے نوں اوہ سبھ کجھ بھلّ گیا، جو یاد سی ۔ اوہ پنڈ، جس نوں چھڈّ کے وی نہ چھڈّ سکیا ۔ اوہ تھاں، جتھے اوہنے چھتی ورھے حیاتی دے کٹے سی ۔ جتھے ہن پورے مربعے دی مٹی اوہدے ہتھ دی کمائی مٹی بن چکی سی-شکر ورگی مٹھی تے نرم ۔ ایس مٹی نال اوہ انت سمیں تائیں جڑ کے جینا چاہندا سی ۔
پر ایس جگّ تے انت کاہدا اے ؟ سمیں دا نہ سدھراں دا ۔ بسّ اک بندہ اے، جہڑا سارے انت اپنی جان تے سہِ لیندا اے ۔ تائے دے پنڈے نوں پورے اک درجن فریکچر لگے سن، جنھا وچوں پنج سر دی ہڈی نوں ۔ کدی بے سدھ گھڑیاں لنگھ جان پچھوں، اوہنوں سرت جہی آئی تاں اسیں اوہدیاں اکھاں وچ تکیا، اتھے ساڈے لئی پچھان کوئی نہیں سی، اوہ تاں کوئی ہور بندہ سی-اپنے ادھے جیون نالوں ٹٹا ہویا ۔ بڑی چھیتی اوہنے اپنے ماضی نوں لبھّ لیا ۔ علاج کرن والے ڈاکٹر نوں کہن لگا : “توں ایتھے کی کردا ایں کاکا ۔ ویکھ چار چپھیرے بلوے ہو رہے نے، جا لک جا کتے جا کے ۔ آئی دے اگے نہ جائیں ۔ ویکھ تاں صحیح اوہناں ظالماں نے کویں میرا حالَ کیتا اے ۔ اس توں پچھوں کئی مہینے ایس طرحاں ہی رہا ۔ پلستراں پٹیاں وچ نوڑے جوڑے جسم وچ جان تاں کدھرے پھیرا پا وی لیندی، پر تائے دی اوہ روح کدے وی مڑ کے نہ آئی، جسدے نال اوہنے اپنا جیون نویں سرے توں بنایا سی ۔ اوہ چلا گیا ۔ بڑے جیؤندے جاگدے ذہن نال سرت سمبھال نال، اوہ اپنے پرانے پنڈ جا کے وسّ گیا سی ۔ اپنے بچپنے توں لے کے بچیاں تکّ ساریاں ویلیاں دیاں گلاں کردا رہندا ۔ ساہمنے والی دنیاں دے نال اوہدی جؤندے جی مکّ گئی سی ۔ اپنے پچھوکڑ دیاں شیاں دے نال اوہ جیؤن لگّ پیا سی ۔ سال دے چارے موسم تائے نے اپنے کھیتر وچلی ندی، اپنے آڑی بیلی یاد کیتے ۔ اپنے پنڈ دا ناں لے کے اتھوں دے امباں، جامناں، بیراں، فالسیاں دا ذکر کیتا ۔ کسے شے دی لوڑ ہندی تاں اوہ اجیہے بندے نوں ہاک ماردا، جس نوں لبھّ کے لیاؤنا ساڈے وسّ دی گلّ نہیں سی ۔
کوئی ہلکی گزاء، دلیہ، کھچڑی ساہمنے رکھدے تاں اسے طرحاں موڑ دندا ۔ کدے تاں غصے نال کہندا-“کیہا صابن ورگا سواد ہیگا ۔ ایہناں چیزاں دا، خورے مینوں لسی روٹی کاہتوں نہیں دندے سہرے ۔ ربا میں کہڑے ظالماں وچ پھس گیا واں ۔ پھیر اوہ اچی اچی ہاکاں مارن لگّ پیندا بائی اوئے، بائی دیکھیں آ کے، ایہناں نے مینوں کویں رسیاں نال نوڑ کے رکھیا ہویا اے ۔ میں اتھے نہیوں رہنا ۔ میں گھر جانا اے ۔” بہادر تایا بچیاں وانگ رون لگّ جاندا ۔ میں آپ رون لگّ پیندی ۔ اس گھڑی نوں پچھتاؤندی، جدوں میں آپ تائے نوں اوہدے پنڈوں نکھیڑن وچ حصہ پایا سی ۔ ہن ساڈے کولوں چھٹی منگدا سی ۔ اسیں اوہدی خدمت کردے ساں ۔ نونہہ دودھ دا گلاس لے کے آئی ۔ تائے نے اکو گھٹّ بھر کے موڑ دتا، “نرا کچی لسی ورگا دودھ کتھوں لیاندا اے ؟ میں کنی واری آکھیا بوری دا دودھ رکھیا کرو پین جوگا، پر کاکے دی ماں نوں گھے جوڑن دی لگی رہندی اے ۔” ایہہ گھے جوڑن والی ساڈی تائی سی ۔ اوہنوں تائے نے پہلاں کدے اچی ساری یاد نہیں سی کیتا، پر ہن تاں سارے موئے جیؤن لگّ پئے سی تے سارے جیؤندے مر چکے سی ۔
دودھ دی گلّ توں روز ہی کلیش ہندا۔ بوری دا دودھ بہت سنگھنا، بہت تھندا ہندا اے ۔ گوا لے دی منت مادر کیتی-“ویکھ بھائی گوالے، سانوں کجھ دناں لئی دودھ چاہیدا اے، دوائی ورگا اصلی ۔ توں جو ریٹ لاؤنا اے، لا لے، پانی بوند نہ چھوائیں ۔ دوجے دن کھیر ورگا گاڑھا دودھ سی ۔ پر تائے نے گھٹّ بھر کے موڑ دتا ۔ جھلی کڑی پھیر بھلّ گئی، بوری دا دودھ نہیں رکھیا ۔” ایدکاں اوہنے اپنی نکی بھین دا ناں لے کے کیہا ۔
بوری دا دودھ ! نونہہ دے دل وچ خورے کی آئی ۔ اوہ گوالیاں دے محلے تائیں چلی گئی ۔ اتھے تازی سوئی ہوئی بوری مجھّ دی کھرلی دیکھ کے اوہنے مجھّ دے مالک نال گلّ کیتی ۔ دو سیر دودھ ساہمنے چوا کے لیائی ۔اگلے روز تائے نے سڑوکیاں نال گلاس خالی کر دتا ۔ پھیر اپنے زخمی ہتھ دے پٹھے پاسے نال منہ پونجھ لیا، تے آکھن لگا-“انجھ لگدا اے منڈیو، اپنی بوری کجھ لسی ہو گئی اے ۔ تسیں اوہنوں کھل وڑیویں چوکھے پایا کرو ۔ او سدائیؤ، دودھ دین والے نوں بادام گریاں کھوانیاں چاہیدیاں نے ۔ نہیں تاں اوہدے ہڈّ کھرن لگّ پیندے نے ۔” پھیر جھٹّ پچھوں آکھن لگا-“چل ہوؤُ ، میں آپے اٹھ کے اوہدی سیوا کراں گا ۔ میرے ہتھاں دی جھوٹی اے نہ، پر دیکھیو، کیتے دلگیرے دی روٹی نوں دیر نہ کریو ۔ تڑکے دا کم تے لگا ہویا اے مربعے ۔ ہن تاں اوہ مینوں اڈیکدا ہونا اے ۔”
ایہہ اخیریلی گلّ سی ۔ جہڑی اس ازلی تے عبدی کسان دے مونہوں نکلی ۔ ساہ اندر پھس گیا ۔ تھوڑھی جہی دھوکھنی چلی، پھیر سارے بنھن اکو واری ٹٹّ گئے ۔ چپّ چاپ قدماں نال ٹردا اوہ جیون چونے دا پالی موت دی گھاٹی اتر گیا ۔ کنکاں بیجن والا اج مویا، پر السی دے پھلاں دے رنگ دی چنی رنگاؤن دے گیت گاون والا بہت پہلاں مر گیا سی ۔ پونی صدی برابر دی زندگی اج اپنی صف لپیٹ گئی ۔ ادھی رات دے ہنیرے دا مسافر، ویہویں صدی دا پناہ گیر انت سمیں تائیں پلستراں پٹیاں وچ نوڑیا ہویا سی ۔ اوہدے سارے پنڈے تے سٹاں ای سٹاں سی ۔ لوں لوں ونھیا ہویا، پر اوہدی روح سدا ای آزاد، بے داغ تے نوں بر نوں۔ امن دی گھگی اڈاری مار گئی، اس دنیاں ولّ، جتھے کسے دا کوئی زور نہیں ۔
تایا ہن ساریاں گلاں توں پرے سی ۔ پر میں اجے وی سوچاں سوچدی، اوہدے ساہمنے بیٹھی ساں ۔ ایس فانی دنیا دے جیون نے، آپ تاریخ نے، شہر والیاں دی سیاست نے، مذہب والیاں دی دل دی کالکھ نے اس بھولے پینڈو نال کی کیتا ۔اس معصوم دی کھلّ نوں سبھناں اپنی اگّ وچ بھنیا ۔ اسے دے دل نوں اپنیاں چھریاں لئی پسند کیتا، ٹوبھے ‘چوں کڈھے ہوئے اس ڈڈو وانگ لیبارٹری دی میز ‘تے تجربہ کرن والیاں دے حوالے کر دتا جاندا اے ۔ پر اوہ انسان، جس نوں ایہناں نے بندہ وی نہیں سی منیا، اوہنے آدم دی ذات دا کڈا بھرم رکھیا ۔ جیون جی لیا ۔ دو ٹوٹے ہو کے وی اوہ کھلریا نہیں ۔ کچی مٹی وچ جم کے اوہنے سارا جیون جی لیا ۔ اول تے اخیر، میرا تایا کچی مٹی دا باشندا سی ۔ پکیاں سڑکاں نے اوہدے کولوں لہو دا بھارا ٹیکس وصولیا ۔ ٹیکس بھرن لئی اوہ تاں لاہور شہر آیا سی ۔ اسیں اوہنوں جان نہ دتا ۔
تائے دے مرن پچھوں سانوں آپ چھیتی سی اوہنوں پنڈ لے جان دی ۔ نرم تے شکر ورگی مٹی، جہدے وچ اسیں تائے نوں دبیا، اسے چکّ دی مٹی سی، جتھے دلگیر جمیا سی ۔ اس تھاں توں دو چار گز اگاہاں اوہ کھیت کھڑے سی، جنہاں دی نرم تے مٹھی مٹی وچ خوشبو دے گچھیاں نال لدی باسمتی کھڑی سی ۔ اٹھ اٹھ فٹّ اچے، رس نال بھرے ہوئے پونے ۔ میں سوچدی ہاں اج تاں کسے نوں پتہ وی ہے پئی تائے دے آؤن توں پہلاں اتھے کھیت نہیں، کوڑی تے بنجر مٹی دے ڈلے سی نرے ۔ ٹھگی نال اک پناہ گیر نوں اوہدی زمین بدلے دے دتے گئے ۔ پر کل نوں کسنے کہنا اے، پئی بانجھ ڈلیاں نوں اک ہتھ والے پناہ گیر نے اپنے پیار دے چھٹے لا کے، شکر ورگی مٹی بنا لیا سی ۔ اج ایہہ مٹی ایڈی دیالو ہے، پئی سال دیاں تنّ تنّ فصلاں جھولی پاؤندی اے ۔ دلگیر دے مربعے والے ودھیا کھیت تائے کولوں کھوہ لئے گئے سی ۔ اوہ تاں اس ویلے دے کسے سرکاری اہل کار نے اپنے ناں کر لئے سی ۔ ہن اوہ کھیت سکّ سڑ کے کالے سیاح کلر ہیٹھ آ چکے نے ۔ کسے ہالی دے مہربان ہتھاں دی سیوا سہکدے سہکدے مر مکّ گئے ۔ پر اس تھاں کجھ ٹاہلیاں اجے وی کھڑھیاں نے ۔ پنڈ دے لوکیں دسدے نے، پئی تایا ہر روز دپہراں ویلے اوہناں ٹاہلیاں دی چھاویں آ کے بہندا سی ۔ پتہ نہیں کیوں ؟ اوہدے تاں اپنے کھیت بتھیری چھاں ہیگی سی ۔ لوکاں نوں کی پتہ، ایہناں ٹاہلیاں دی خاتر تائے نے دوجے پنڈ جا کے چنگی زمین نہ لئی ۔ اسے چکّ وچ پٹواری دا دتا بنجر ٹوٹا دل تے ہور زخماں وانگ چپّ کرکے قبول کر لیا ۔ اج تاں مینوں پتہ اے ۔ میرے پچھے ایہناں دا کون بھیتی ہووےگا ؟ ایہہ جو دل وچ کھبھ کے رہن والیاں نکیاں نکیاں کرچاں ہونیاں نے ۔