Muhammad Mansha Yaad was a writer and playwright from Punjab, Pakistan. He received the Pride of Performance award in 2005 from the Government of Pakistan.

لیراں

(محمد منشا یاد)

بھانویں اجے نوجوان مولوی منظور نے اوہناں دے خلاف کجھ نہیں کہیا پر اوہ جدوں دا درس گاہ توں پڑھ کے پرتیا اے اوہناں دی نیندر اُڑ گئی اے۔ 
اوہناں دے سارے نائب تے خادم آکھدے نیں پئی اوہ ایس منڈے کھنڈے دا مکّو ٹھپ دین گے ۔ پر مولوی اللہ رکھے نُوں اپنا ستارہ گردش و چ نظر آوندا اے۔ 
اوہناں دا دل آکھدا اے اوہ اپنے پیو دا بدلہ ضرور لوے گا جیہنوں اوہناں فتوی دے کے جدّی پُشتی امامت کھوہی تے مسیتوں کڈھیا سی۔ انج وی ایہہ چھوکرا جس طرح دے خیالاں دا پرچار تے تقریراں کر رہیا اے تے جس طرح دے خیالاں دا پرچار تے تقریراں کر رہیا اے تے جس طرح اوہنے کمیّاں کاریاں نوں پچھّے لایا ہویا اے خیر گزر دی نظر نہیں آوندی ۔ اوہناں نوں اپنے ورھیاں بدھی تجربے تے مان ضرور اے پر ایہہ سوچ کے ہول پیندے نیں پئی خورے اوہ درس گاہ وچوں کیہ نویاں تے اچرج گلّاں سن ُپڑھ کے آیا ہووے تے کیہ جن چڑھائے ۔
اوہناں نوں ساری کیتی کتری تے پانی پھردا جاپدا اے ۔ اوہناں نوں سمجھ نہیں آوندی پئی کیہ کرن ۔ اوہناں دے وس وچ جیہڑی گل سی اوہناں اوہ وی کوشش کیتی پر اجے اوہدی عمر تے عقل کچی سی تے اوہنوں علم دا جّن چنبڑیا ہویا سی۔ جے اوہ من جاندا تے پوں باراں ہو جاندے ۔ پر ربّ دی رضا۔ 
کدی کدی اوہناں نوں لگدا اے اوہ آپوں اک واری فیر جم پئے نیں تے جوان ہو کے اینامقابلہ کرن آپوں آئے نیں ۔ اوہناں نوں اپنی نوجوانی یاد آوندی اے تے یقین ہو جاندا اے نوجوان مولوی منظور نے ہیٹھلی اُتے کردینی اے۔ اوہ وی کسے توں ٹھلّے نہیں سن جاندے پر اوہناں تے بڑے جتن کیتے سن۔ بڑیاں اوکھیاں جھلّیاں سن
مولوی احمد دین دا پہلے ٹبّر وچوں اکو منڈا سی اوہ وی ستّاں ہویا تے متّرئی ماں دیاں گاہلاں تے پلوتیاں توں بچن لئی قصّے کہانیاں وچ پناہ لئی پر فیر ایہہ قصّے کہانیاں اوہدے لئی عذاب الیم بن گئیاں
پنڈ وچ آون تے پنڈوں نکّلن لئی اکّو اک رستہ سی اوس رستے تے اک ڈیرہ ڈیرے وچ تخت پوش تے آدم بو آدم بوکردا اک تے بیٹھا رہندا سی لوک ی اوہنوں وڈا ملک آکھدے سن۔ اوہ سچی مُچی بہت وڈا سی ۔اوہدے ساہمنے جا کے ہاتھی چوہا تے مجھ جوں بن جاندی ۔ ادھے نالوں بُہتا پنڈ اوہدی رعیّت تے باقی سارا اوہدی آل اولاد۔ اوہدے جُثے وچوں متراڑ ورگی بو آوندی ۔ بڈھے گوشت دی دھڑ ۔ اوہدا بلارا مکروہ۔ 
جدوں چاہندا جیہنوں چاہندا سدّ گھلدا ۔ کمّی کاری تے اوہناں دے منڈے وخت نوں پھڑے رہندے ۔ نانہہ کرن دی کسے نوں ہمتّ نہ پیندی ۔ کوئی چوں چراں کردا تے اوہ لتر مار مار کے کھل لاہ دیندا پھیر اَٹھ پہر گندیاں گاہلاں کڈھدا رہندا۔ چوریاں ، ڈاکیاں ، قتلاں تے مقدمیاں توں فارغ ہو کے ہن اوہ سارا دن ڈیرے وچ بیٹھا……..حقّہ بڑکاندا رہندا مزارعیاں تے کمیّاں کولوں لتاں گھٹاندا ۔ کنڈ ملواندا………مالش کرواندا تے پکّھا جھلوندا۔ اوہدے ذمّے اوہدا دل پر چان دا کم سی پتا نہیں اوہدی سمجھ وچ کجھ آوندا سی یاں نہیں پر اوہ اوہدے کولوں ہر ویلے سوہنا تے زینی دا قصّہ سندا رہندا ۔ وڈے ملک نوں کوئی ہور کتاب یان قصّہ چنگا نہیں سی لگدا تے سوہنا زینی دا قصّہ اوہنے اینی واری سنایا سی پئی اوہنوں آپ نوں زبانی یاد ہوگیا سی ۔ پر وڈا ملک ہر واری انج گوہ نال سندا جیویں حیاتی وچ پہلی واری سن رہیا ہووے ۔ اوہ ایہہ قصّہ پڑھ پڑھ کے تے سنا سنا کے اَک گیا سی ۔ اوہنوں پہلے وڈے ملک کولوں ای بو آندی سی ہن کتاب وچوں وی آون لگ پئی اوہ ایس گل توں ڈردا رہندا پئی کدھرے اوہ کسے ویلے کوڑ نال کتاب وڈے ملک دے مونہہ تے مار کے کھوہ وچ چھال نہ مار دے ۔ کئی واری اوہنے سوچیا انکار کر دے پر وڈے ملک دا سنیہا ملدیاں ای اوہدے مر جان تے کتیاں اگے سٹن دیاں دعائیں منگدا، بھجّو بھج اوہدے ڈیرے تے اپڑ جاندا تے کپڑے سیون والی مشین وانگوں کتر کتر قصّہ پڑھن ڈیہہ پیندا تے اودوں تیک اپنی قے روک کے کڑھی ہوئی واج سندا رہندا جدوں تیک وڈا ملک اباسیاں دے کئی توئے ٹبّے ٹپ کے نیندر دی انھّی ڈل وچ نہ لہہ جاندا ۔ 
اوہنے اپنے ابّے ہوراں نوں کئی واری دسّیا پئی اوہ ایہہ کتاب پڑھ پرھ کے اک گیا اے پر اوہدے ابّے ہوری وچارے کیہ کر دے اوہ اوہنوں چھڈاندے تے آپوں موہری دے مونہہ آ جاندے ۔ کئی واری اوہنے سوچیا پئی اوہ وڈے ملک نوں قتل کر کے پھاہے لگ جائے ۔ پر وڈے ملک دے ساہمنے جا کے اوہ بھونتھلا جاندا تے سبھو کجھ بھل جاندا۔ ہولی ہولی اوہ سن ہون لگ پیا ۔ اوہنوں پتا ای نہ لگدا کیہڑے ویلے وڈے ملک کول گیا اے تے کدوں دا قصّہ پڑھ رہیا اے۔ پر کدی کدی اوہ اندر و اندر کھولن تے کچیچیاں وٹن لگ پیندا تے اخیر اوہنوں قے آ جاندی ۔ اوہ مونہہ آ گے ہتھ رکھ کے بھج وگدا تے چھیتی نال فارغ ہو کے آ جاندا تے کتر کتر مشین چلن لگ پیندی ۔ 
فیر اک دن اوہ مترئی ماں دیاں گاہلاں تے وڈے ملک دیاں اُباسیاں دا چلیا۔ آدم بو، آدم بوکر دے ، ولے کولوں لنگھ کے اوہدے بلارے دی حد ٹپ گیا تے کئی سوکوہ دور اک درسگاہ دے درویش طالب علماں وچ شامل ہو گیا۔ 
کئی ورہے دینی اخلاقی تے روحانی تعلیم حاصل کرن تے درویشانہ زندگی گزارن پچھّوں اوہ درسگاہ وچوں نکلیا تے اوہدے ساہمنے کئی رستے سن پر اوہ صراط مستقیم تے ٹریا ہن اوہ اک عالم سی تے اوہدا سینہ علم، انسان دوستی تے بھائی چارے دے جذبات نال مونہو مونہہ بھریا ہویا سی اوہ پنڈ آیا تے خالی تخت پوش ویکھ کے صدق دل نال وڈے ملک ہوراں لئی مغفرت دی دعا منگی اوہ سارے پنڈ نوں اپنے ورگا بنانا چاہندا سی۔ پر اوس پنڈ دیاں لوکاں اتے جتھے اوہ گلیاں وچے ننگا کھیڈو ہندا سی تے ہانیاں اُتے جیہڑے چھپڑاں وچ اوہدے نال تاریاں لاندے تےٹبیاں مار دے ہندے سن سواہ اثر ہونا سی ۔ اوہنے پنڈ چھڈ دتا۔ اوہ نرا اثر ای نہیں چاہندا سی اوہ بہوں کجھ کہنا ، تے ہیٹھلی اُتے کر دینا چاہندا سی تے مولوی اللہ رکھے ہوراں ایس پنڈ اَپڑ کے سچّی مُچی ہیٹھلی اُتے کر دتی۔ 
اوہناں توں پہلاں میئیں ہوری فصلاں تے بوہلاں وچّوں ، اللہ دا حصہ تے بھیڈاں بکریاں حلال کرن تے حلالیاں لیندے سن ۔ عبد بقر عید تے مسیت وچ کپڑا وچھا دیندے تے لوکاں کول عید پڑھائی لیندے وعظ کر دے تے لوکی اک اک دو دو روپے دیاں ویلاں دیندے ۔ اوہ عید دی نماز پڑھا کے نکیّاں تے وڈیاں کھلّاں دا وپار کردے ، اوہناں داحکم سی آنڈے تے وی تکبیر پڑھنی چاہی دی اے کیوں جے آنڈے وچ وی جان ہندی اے۔ لوکی تناں آنڈیاں پچھّے اک انڈا تکبیر پڑھائی دیندے کیوں جے صحیح تکبیر صرف اوہ ای پڑھ سکدے سن۔ پر مولوی اللہ رکھے ہوراں آ کے ایہناں قبیح فعلاں تے رسماں دا بی مار دتّا ۔ پرانے مولوی لکھ چیکدے رہے پئی وہابی اے۔ پُٹھیاں گلاں کردا اے پر لوکی شریعت دیاں اوہ گلان چھیتی سمجھ لیندے نیں جیہناں وچ اوہناں دا فائدہ ہووے مولوی اللہ رکھے دی گڈی چڑھن لگ پئی تے پرانے مولوی ہوری ہجرت کر گئے یاں اوہناں کھڈیاں لا لئیاں ۔ مولوی اللہ رکھا درویش بندے سن۔ نذر نیاز تے مفت خوری توں پرہیز کر دے ۔ کما کے کھاندے حق سچ دی گل کر دے تے کسے وڈے دی پرواہ نہیں سن کر دے۔ 
لوکی ختم اکھوان لئی حلوے ، کھیراں تے سویاں دے تھال لیاوندے پر اوہ پرتا چھڈ دے ۔ اوہناں دا دل رکھن لئی ختم پڑھ چھڈ دے پر کسے شے نوں ہتھ نہ لاندے ۔ کسے غریب یاں بیوہ دے گھر گھل چھڈ دے ۔ مسیت دے نیڑے حجرے وچ رہندے آپوں مسیت وچ بوہکر پھیردے ۔ دیوا بالدے نمازیاں دے وضو لئی پانی بھر دے پر کسے کولوں معاوضے وچ کجھ نہ لیندے منبر تے کھلوندے تے چار چوپھیرے دیاں کندھاں کنبن لگ پیندیاں ہر جمعے وچ لوکاں دی گنتی اگے نالوں ودھ ہندی۔ نماز پڑھا کے اوہ اٹّاں پاندے ۔ بھار ڈھونڈے ۔ لائیاں کر دے مُنجی پھنڈ دے ۔ ہور کم نہ لبھدا تے بہہ کے وان وٹ دے رہندے ۔ اوہناں اک غریب بیوہ نال جیہنوں اولاد نہ ہون پاروں طلاق ہو گئی سی حق کرلیا تے اللہ نے اوس وچاری نوں بھاگ لائے تے پنجاں ستاں ورہیاں وچ اینے کو بال وی ہوگئے۔ مولوی ہوری ہمیشہ توں رکھا سُکھا کھا کے تے صبر وشکر کر کے ویلاٹپاندے سن۔ بی بی ہوراں وی اوہناں دا بڑا چر ساتھ دتّا پر فیر بالاں نوں چنگا چوکھا کھان نوں ترسدیاں ویکھ ویکھ کے بی بی ہوری نہ رہ سکے ، تے مولوی ہوراں توں لکا کے کدی کدی کوئی چیز رکھ لیندے ۔ لوکی مولوی ہوراں توں ختم اکھوان توں اگّے ای جھکدے سن، بی بی ہوراں ختم پڑھنا شروع کیتا تے اوہ بُکّل وچ تھالی یاں گڑوی لُکا کے لیاوندے تے بی بی ہوراں کول چھڈ جاندے ۔ مولوی ہوراں نوں اک دو واری پتا لگا ۔ پہلوں اوہناں غصّہ کیتا پر فیر ایہہ سوچ کے پئی بالاں نوں ہر گل توں ترسا کے مارنا چنگی گل نہیں، چپ کر گئے۔ 
پھیر اک واری جدوں ذیلدار دا چالھیا سی اوہدے پُتّراں اوہنوں وڈیاں کیتا تے کئی طرح دے کھانے دنیا جہان دے پھل تے میوے تے مولوی ہوراں دے سارے ٹبّر دے کپڑے بنوائے تے مولوی ہوری پریشان ہو گئے۔ ختم پڑھدیاں ہویاں اکھّاں اگے بالاں دے پاٹے ہوئے کڑتے لیراں لتھیاں تنبیّاں تے فاقیاں نال نکلیاں ہوئیان ہڑباں آ گئیاں ۔گلیڈو آ گئے ۔ ختم پڑھ کے چھیتی نس جانا چاہندے سن پر جاندے جاندے کھلو کے رون ہاکے ہوکے آکھن لگے:
“میں کسے شے نوں ہتھ نہیں لانا نائی مراثی نوں سد کے گھر گھل دیا جے۔”
پر ہن ۔ مولوی اللہ رکھا اپنے پنڈ دیاں دوواں مسیتاں توں اڈ نال دے دو پنڈاں ، ورکاں دی جھلار تے چٹھیاں دے ڈیرے والیاں ساریاں مسیتاں دے وی امام نیں ۔ اوہ واری واری ہر مسیت وچ ہفتے وچ اک دو نمازاں پڑھاندے تے وعظ کر دے نیںَ اگےّ پچھّے ساریاں مسیتاں وچ اوہناں دے نائب آمدنی دے تیجے حصّے تے امامت کر دے نیں۔ 
مولوی اللہ رکھے داشمار سوکھیاں بندیاں وچ ہندا اے پر اوہ ہر اک دے کم آوندے نیں ہاڑی سونی دے کارے تے تھوڑے منافع تے وڈیاں رقماں دے چھڈ دے نیں۔ گہنے گھتن لئی ٹونب ٹلا ہووے ، فصل یاں زمین ہووے یاں ڈھور ڈنگر لوکی اعتبار پاروں اوہناں کول ای آوندے نیں کئیاں زمینداراں نے اوہناں کولوں منافعے اتے وڈیاں وڈیاں رقماں لے کے ٹیوب ویل لوائے تے ٹریکٹر خریدے نیں ۔ اوہناں اپنے پکّے مکان بنوائے تے بجلی لوائی اے، اوہناں نوں منگن یاں آکھن دی لوڑ نہیں پیندی لوکی ہرشے وچّوں اللہ دا حصّہ آپے اوہناں نوں گھر بیٹھیاں نوں اپڑا جاندے نیں۔ 
اوہناں دے بڑے چنگے دن سن پر جدوں دانوجوان مولوی منظور درسگاہوں پڑھ کے پرتیا تے نال دے اک پنڈ دی مسیت مل بیٹھا اے اوہناں دی نیندر اُڈ گئی تے سکون گواچ گیا اے۔ صرف ایہہ تسلّی اے پئی لوکی اوہناں دے محتاج تے دین دار نیں ۔ نالے مولوی منظور نوں اوہناں وانگ تعویذ گنڈا کرنا نہیں آوندا سگوں اوہ تے ایہنوں شرک سمجھدا اے۔ 
ہر جمعے دی شام نوں اوہ مولوی منظور دے مقتدیاں دی گنتی سن کے پریشان ہو جاندے نیں ۔ اوہناں دےسارے نائب تے خادم مولوی منظور دا مکّو ٹھپن وچ لگے ہوئے نیں پر دنو دن اوہ زور پھڑدا جا رہیا اے۔ اوہناں ہن تیک جنّے تیر اوہدے ول وگا ہے نیں اوہ تُکّے بن گئے نیں۔ سگوں اوہنے ہن شریعت توں ہٹ کے کُتّی سائینس تے گمراہ کرن والے تاریخ جغرافیے دیاں گلّاں وی اپنے وعظ وچ کرنیاں شروع کر دتیاں نیں۔ فیر وی اوہناں نوں رمضان دے پہلے جمعے دی ڈاڈھی اُڈیک اے۔ رمضان شروع ہندیاں ای مسیتاں وچ نمازیاں دی تعداد ودھ جاندی اے تے لوکی ہدایت تے نیکی دیاں گلّاں گوہ نال تے صدق دل نال سندے نیں۔ ایس پورے علاقے وچ ایس واری دو جگہ تے ای جمعہ دی نماز ہووے گی تے نمازیاں دی تعداد توں اوہناں دے تے مولوی منظور وچکار اک طرح دا فیصلہ ہو جائے گا ۔ رمضان دے پہلے جمعے دی شام نوں اوہناں دا اک خادم مولوی منظور دا مکّو ٹھپن دی تھاں نّمو جھانا مونہہ لٹائی آوندا اے اوہنوں ویکھ کے اوہناں دا دل بہہ جاندا اے تے ایہہ گل سن کے پئی مولوی منظور دیاں مقتدیاں دی گنتی اوہناں دے پچھّے جمعہ پڑھن والیاں توں گھٹ نہیں سی اوہناں دا رنگ اُڈ جاندا تے ہتھ پیر ٹھنڈے ہو جاندے نیں۔ 
اوس راتیں ترابیاں پڑھاندیاں ہویاں بڑے چر پچھّوں اوہناں نوں لقمہ ملدا اے۔ تے اجے اوہ لقمے توں نہیں سنبھلدے کہ سجدہ سہو پے جاندا اے۔ 
رات نُون اوہ تھکّے ٹٹے گھر آوندے نیں تے ویہڑے وچّوں نکیّاں تے وڈیاں منجیاں کولوں لنگھ کے پوڑیاں چڑھدے تے کوٹھے تے آوندے نیں۔ 
بی بی ہوری کھڑاک سن کے جرا دی جرا جاگدے فیر گھراڑے مارن لگ پیندے نیں۔ اوہ سرہانے رکھی تپائی توں ٹھنڈے ددھ دا گلاس چُک کے ہولی ہولی گھٹ بھر دے نیں پر فیر اچن چیت اوہناں نوں کدھروں وڈے ملک دے جُثّے دی بدبو آون لگ پیندی اے۔ اوہ گلاس رکھ دیندے نیں نے فیر لاحول پڑھ کے ایدھر اودھر ویکھدے تے قے روکدے نیں پر اوہ نہیں رُکدی !