Muhammad Mansha Yaad was a writer and playwright from Punjab, Pakistan. He received the Pride of Performance award in 2005 from the Government of Pakistan.

نتانی

 ( منشا یاد )

دوپہر ڈھل گئی سی جدوں نمبردار دی گھروالی ستبھرائی اسنوں اپنے نال لے کے اسدے گھر چھڈّ آؤن لئی نکلی سی—
اوہ میلے وچ لٹّ لئے جان والے تے خالی ہتھ گھر واپس آؤن والے بچے وانگ نیویں پائی، گمسمّ جہی ستبھرائی دے پچھے-پچھے تر رہی سی۔ اوہ اسنوں واری-واری تسلیاں دے رہی سی پر اوہ سکے-پتے وانگ کمب رہی سی۔ اوہ چہرہ جس اتے غلاب ٹہکدے تے کلیاں جھمدیاں سن، ہلدی وانگ پیلا ہویا-ہویا سی۔ اسنے چادر نال سارا سریر تے منہ سر-لپیٹیا ہویا سی پر اسنوں اپنے ننگیپن دا احساس کھائی جا رہا سی۔ پنڈ دیاں تیویناں تے منڈے-کھنڈے اسنوں انج رک-رک کے دیکھ رہے سن جویں اوہ مداری دے پچھے-پچھے تر رہی باندری ہووے تے ہنے کسے موڑ ‘تے رک کے کھیڈا پاؤن والی ہووے—
‘کاش! اوہ اسنوں رات دے ہنیرے وچ لے کے آؤندی۔’ اسنے دکھی من نال سوچیا۔ پر ہن سارے فیصلے دوجیاں دے ہتھ سن۔ اپنا فیصلہ غلط ثابت ہو جاوے تاں اگلے فیصلیاں دا ادھیکار اپنے آپ کھسّ جاندا ہے۔
اسدیاں لتاں کمب رہیاں سن تے پیر لڑکھڑا رہے سن—جویں اوہ اپنے گھر نہ جا رہی ہووے بلک پھانسی دے تختے ولّ تری جا رہی ہووے۔ نمبردار تے پنڈ دے موہتبر بندیاں نے اسنوں لیاؤن ویلے یقین دوایا سی کہ اسنوں کجھ نہیں کیہا جاویگا پر اوہ اپنے گھروالیاں نوں جاندی سی کہ جے اوہ کسے طرحاں جیوندی بچ گئی تاں اسدا جیوننا موت نالوں بدتر ہووےگا، اوہ اسدے ہتھ پیر ضرور توڑ دینگے تے اوہ کئی دناں تیک زخماں دی پیڑ نال کراہندی رہیگی۔
ستبھرائی اسدے اگے-اگے اسدے گھر وچ انج وڑی جویں جیتو فوج دا جرنیل فتح کیتی سلتلت وچ پرویش کر رہا ہووے۔ پر اتھے اوہناں دوواں ولّ کسے نے اکھ چکّ کے وی نہیں سی دیکھیا۔ ماں ورانڈے وچ منجی اتے بیٹھی چول صاف کر رہی سی، اوہ اسے طرحاں چپ چاپ بیٹھی چول چگدی رہی۔ چھوٹا بھرا لکڑاں پاڑ رہا سی، اوہ اوویں ہی لکڑاں پاڑدا رہا۔ وڈا اک کونے وچ پئی منجی دی دون کس رہا سی، اوہ وی اپنے کم وچ رجھیا رہا۔ صرف بھابی نے اس ولّ اک نظرے دیکھیا سی پر انج جویں گھرے وڑ آئے کسے کتے-بلے ولّ دیکھیا جاندا ہے۔…ہاں، اسنے ستبھرائی نوں بیٹھن لئی سر دا موڑا لیا دتا سی، پر مونہوں کجھ نہیں سی بولی۔ ستبھرائی خود ہی واری-واری ساریاں نوں مشورے دیندی تے نصیحت کردی رہی کہ ‘آدمی غلطیاں دا پتلا اے…اس عمر وچ اجیہی غلطی ہو ای جاندی آ…اﷲ تعالیٰ معاف کرن والے دے عزت-مان وچ بڑا وادھا کردا اے’…وغیرہ، وغیرہ۔
اوہ سدھی پچھلے کمرے وچ چلی گئی تے دروازے نال لگّ کے اس جگہ بیٹھ گئی جتھوں سارے نظر آ رہے سن—اس سبھ کجھ دیکھدی تے سندی رہنا چاہندی سی؛ اسنوں ڈر سی کہ لکڑاں پاڑدا ہویا بھرا کہاڑے سمیت اس کول آویگا تے سکی لکڑ وانگ اسدے ٹوٹے-ٹوٹے کر سٹیگا۔
تھوڑھی دیر بعد ستبھرائی جان لگی تاں اسدے دل نوں ڈوب پین لگا۔ اسنوں لگّ رہا سی، اسدے جاندیاں ہی اوہ اندر آ جانگے تے اوہ اوہناں توں اپنی زندگی دی بھیکھ وی نہیں منگ سکیگی۔ کجھ منگن جاں کجھ معاف کرواؤن لئی لفظ ضروری ہندے نے تے اس دے کول پچھتاوے تے افسوس دے سوائے کجھ وی نہیں سی۔ پر جدوں ستبھرائی دے جان توں کافی دیر بعد وی کسے نے اسنوں برا-بھلا کیہا نہ کوئی ڈنڈا-جھنڈا لے کے اندر آیا تاں اسنوں ہول پین لگّ پئے…شئد اسدا جرم اجیہا سی کہ کسے چھوٹی-موٹی سزا نال اسدی معافی سنبھوَ نہیں سی۔
شام ہون والی سی وریامو کہاڑا اک پاسے سٹّ کے دودھ چون چلا گیا۔ وڈا بھرا گامو حقہ تازہ کرن لگیا، بھابی نکی سگریا نوں گودی چکّ کے چلھے کول جا بیٹھی تے چول بناؤن لگّ پئی تے ماں لاںء توں سکے کپڑے لاہن لگّ پئی۔ کپڑے لے کے اوہ اندر آئی تے اس دے نیڑیوں انج لنگھ گئی جویں اوہ اسنوں دکھائی ہی نہ دتی ہووے۔ ماں نے کلی توں لالٹین لاہی تے اسنوں بال کے دروازے دی کنڈی نال لمکاء دتا۔ اسنوں لالٹین دی روشنی بڑی بھیڑی لگی جویں اسنے اسنوں ہور وی ننگا کر دتا ہووے۔ اسدے وسّ وچ ہندا تاں اوہ مکھی بن کے کسے ٹرنک پچھے بیٹھ جاندی جاں کیڑی بن کے کسے درج وچ وڑ جاندی۔
چھوٹا بھرا دودھ والی ٹوکنی سر ‘تے چکی آ پہنچیا تاں دوویں بھرا چلھے کول بیٹھ کے تھالاں وچ چول پوا کے کھان لگّ پئے۔ ماں نکی سگریا نوں تر-پھر کے، تھاپڑ-تھاپڑ، سنواؤن لگی۔
اسنے سویر دا کجھ نہیں سی کھادھا۔ کھان-پین دی اسنوں ہوش ہی کتھے سی۔ ستبھرائی نے اسنوں اپنے گھر روٹی دتی سی پر اک گراہی وی اسدے سنگھوں نہیں سی لتھی۔ اوہ خالی پیٹ اینی دوروں پیدل تر کے آئی سی، پر ہن وی اسنوں کھان دی اچھا نہیں سی ہو رہی۔ پھیر وی جے کھانا کھا رہے بھراواں وچوں کوئی اس بارے پچھ لیندا کہ ‘اسنے کجھ کھادھا اے کہ نہیں’ تاں اوہ بناں کھادھے-پیتے رجّ جاندی۔ پر اوہناں نے تاں شاید ہمیشہ لئی اسنوں پریوار وچوں چھیک دتا لگدا سی۔ پر بھابی نوں اخیر اسدا دھیان آ ہی گیا، اسنے تھالی وچ چول پائے تے اندر آ کے تھالی اسدے اگے سرکا دتی تے کجھ کہے-سنے بغیر پرط گئی۔ اسنوں لگیا جویں سچ مچّ اوہ اک پالتو کتی ہووے تے اسنوں راتب (پالتو جانوراں دی وجھویں خوراک) پا دتی گئی ہووے۔ اوہ اپنے ہی گھر وچ بگانی ہو گئی سی۔ اسنے بڑی کوشش کیتی پر رون نکل ہی گیا۔ اسدے سسکن تے ہٹوکرے بھرن دی آواز سن کے وی کسے دا ہتھ نہیں رکیا تے نہ ہی کسے نے اس ولّ دھیان ہی دتا۔ اوہ رو-دھو کے آپے چپّ ہو گئی۔ ڈھڈّ دی اگّ بجھاؤن لئی چولاں دیاں کجھ گراہیاں وی اندر سٹّ لئیاں۔ اسنوں پیاس لگی ہوئی سی، پر بھابی پانی نہیں سی دے کے گئی تے اسدا باہر نلکے جاں توڑے تیک جا کے پانی پی لین دا ہیا نہیں سی پے رہا۔
باہرلا دروازہ اکثر کھلھا رہندا سی پر اج اسنوں بند کر دتا گیا سی۔ بند دروازہ دیکھ کے اسنوں اپنا ساہ رکدا محسوس ہویا جویں ہوا دا رستہ روک دتا گیا ہووے۔ دو اک واری کسے نے کنڈی کھڑکائی تاں اسدی ماں دروازے کول گئی تے ہر واری بڑبڑ کردی ہوئی دروازہ کھوہلے بغیر واپس آ گئی۔ ضرور پنڈ دیاں بڑھیاں آؤنا چاہندیاں ہونگیاں، جہناں نوں برا-بھلا سنا کے ماں نے اتھوں ہی واپس موڑ دتا سی۔ اسدے گھر والے پہلاں وی پنڈ والیاں نال بہتا ملنا-جلنا پسند نہیں سی کردے تے ہن تاں اوہ ہور وی بھکھے ہوئے سن۔ کھانا کھا کے دوویں بھرا ویہڑے وچ جا بیٹھے تے حقہ پیندے رہے۔ وریامو واڑے وچ جا کے سوندا سی پر گھرے ہی لیٹ گیا۔ گامو وی عادت دے الٹ، جلدی اٹھ کے سون لئی چلا گیا جویں اوہناں جلدی اٹھنا تے کسے اہم مہم ‘تے جانا ہووے۔ اسدا دل، کسے ڈر صدقہ، زور-زور نال دھڑکن لگّ پیا۔
کجھ چر بھابی جوٹھے بھانڈے ‘کٹھے کردی تے مانجدی رہی۔ پھیر نکی سگریا نوں چکّ کے اوہ وی اپنے کمرے وچ چلی گئی۔ ماں ورانڈے وچ بیٹھی تازہ پیسیا ہویا آٹا توڑی وچ پا رہی سی۔ اسنے کھانا نہیں سی کھادھا؛ اسنے کھانا کیوں نہیں کھادھا، ایہہ سوچ کے اسدیاں اکھاں ساہویں ہنیرا چھاؤن لگیا کہ کتے گھر وچ کجھ ہون والا تاں نہیں…؟
لالٹین بجھا کے ماں ورانڈے وچ آ کے منجی اتے لیٹ گئی تاں اوہ کجھ چر تاں بیٹھی رہی پھیر ہمت کرکے اٹھی تے اسدی پواندی جا بیٹھی۔ اوہ اسدے پیراں اتے سر رکھ کے رونا چاہندی سی پر ماں نے پیر کھچّ لئے، لتاں اکٹھیاں کر لئیاں تے پاسہ پرط لیا۔ اوہ چپ چاپ ساہ روکی اسے جگہ بیٹھی رہی۔ ماں جاگ رہی سی پر اپنے آپ نوں ستی ہوئی ظاہر کر رہی سی۔ اوہ کئی راتاں دی انیندی تے سارے دن دی تھکی ہوئی سی۔ اسنوں پینداں اتے بیٹھی نوں نیند آؤنن لگّ پئی پر اسنوں اپنی منجی اتے اکلی سونن توں ڈر لگّ رہا سی…پتہ نہیں کدوں چھوٹا جاں وڈا جاں اوہ دوویں بھرا چپ چاپ اندر آ جان تے اسنوں نال چلن لئی کہن۔ اوہ چیکنا-کوکنا چاہے، پر اسدے مونہوں آواز نہ نکل سکے۔ پھیر پتہ نہیں اوہ اسنوں کتھے لے جان؟ کس طرحاں قتل کرن؟ ہو سکدا ہے گل گھٹّ دین؛ چھری جاں ٹوکے نال دھون وڈھّ کے زمین وچ نپّ دین، کھوہ جاں نہر وچ دھکہ دے دین۔ اسنوں یقین سی کہ جدوں اوہ اسنوں لین آؤنگے، ماں انج ہی چپ چاپ پئی، اپنے آپ نوں ستی ہوئی ظاہر کردی رہیگی…اوہ اسدی ایڈی وڈی غلطی کنج معاف کر سکدی سی؟ معاف کرنا تاں اس گھر دے لوکاں نے جویں سکھیا ہی نہیں سی۔ تے نالے اوہ اپنے پتراں توں بڑی ڈردی سی…اوہ ہرکھ جاندے سی تاں ماں نوں وی بے عزت تے لہو-لوہان کر دیندے سی۔ گھر وچ اک بھابی سی جہڑی اسدی جان بچا سکدا سی، پر اوہ کیوں بچاؤندی—اسنے بھابی دے قوبے بھرا دا رشتہ ٹھکرا کے اسنوں ہمیشہ لئی اپنی دشمن بنا لیا سی۔ ویسے وی اوہ قصے-کہانیاں دی روائتی بھابی وانگ اس اتے مچی ہی رہندی سی تے شاید اسدے خون نال شالو رنگن دی اچھا وی رکھدی سی۔
اوہ ماں دی پواندی بیٹھی ہوبکیں روندی رہی۔ اسدی ماں ضد دی پکی تے دل دی سخت ضرور سی پر کدی-کدی مہربان وی ہو جاندی سی جاں گھٹوگھٹّ تھوڑھی دیر لئی نرم پے جاندی سی پر اج اسدا دل پگھل ہی نہیں سی رہا۔ پھیر پتہ نہیں کدوں تے کویں اوہ روندی-روندی اتھے پواندی ہی گچھا-مچھا جہی ہو کے سوں گئی…پر بھیانک سپنے دیکھدی تے واری-واری اٹھ بیٹھدی رہی—انج سون تے جاگن وچکار اسنوں کوئی فرق محسوس نہیں سی ہویا—سپنیاں نے وی اسنوں پناہ دینی چھڈّ دتی جاپدی سی۔
اگلے دن اسنے بھراواں دیاں نظراں توں اوہلے رہِ کے گھر دے نکے-موٹے کم کرنے شروع کر دتے۔ بھانڈے مانجے، کپڑے دھوتے، منجے ڈاہے تے وچھائے۔ جھاڑو دتی تے نکی سگریا نوں کھڈاؤندی رہی، پر بھابی نے اسنوں کھان-پین والیاں چیزاں نوں ہتھ لاؤن توں منع کر دتا سی۔ تیجے چوتھے دن اسنے کھانا کھاندے ہوئے وڈے بھرا کول ڈردیاں-ڈردیاں پانی دا گلاس لجا کے رکھیا تاں اسنے گلاس چکّ کے کندھ نال ماریا تے ٹکڑے-ٹکڑے کر دتا۔ پھیر کھانا چھڈّ کے پیر پٹکدا ہویا باہر نکل گیا۔ اس پچھوں اوہ مڑ سہم گئی تے اسنوں بھانت-بھانت دے شنکیاں نے گھیر لیا۔
اوہ گھر وچ رہندی سی پر گھر دا کوئی جی اس نال گلّ نہیں سی کردا…اسنے ماں نال کئی واری گلّ کرن دی کوشش کیتی، پر ماں جواب نہ دیندی۔ سوائے نکی سگریا دی ‘ہوں-ہاں’ دے اوہ گلاں کرن نوں وی ترس گئی سی۔ اک رات اسنے ماں دے پیر پھڑھ لئے تے روندی ہوئی کہن لگی—
‘ماں مینوں مار—میرے اتے تھکّ، مینوں گالھاں دیء تے طعنے-مہنے مار…پر خدا دا واسطہ ای، کجھ تاں کہہ—”
”میں تیری ماں نہیں…توں کسے کتی دی اولاد ایں۔”
‘نہیں ماں—خدا دا واسطہ ای انج نہ کہہ۔”
”اپنی گندی زبان نال خدا رسول دا ناں نہ لے۔”
”میں تیرے اگے ہتھ جوڑدی آں ماں۔”
”کوئی فائدہ نہیں۔”
”تاں کی سچ مچّ ماں…؟”
”ہاں…”
”کد…؟”
”ایہہ مینوں نہیں پتہ۔”
ڈر دے مارے اسدا ساہ سکّ گیا، ہتھ پیر کمبن لگے۔ اکھاں ساہویں ہنیرا چھا گیا۔

پنڈ توں قصبے نوں جان والی کچی سڑک اتے اک حویلی سی—جسنوں کتیاں والی حویلی کیہا جاندا سی۔ دو خونخار قسم دے بوبی کتے دن-رات اس دے ارد-گرد گھمدے رہندے سن۔ اوہناں دے مالکاں دا جدوں جی کردا اوہناں نوں بنھ دیندے، جدوں جی کردا کھلھے چھڈّ دیندے۔ اوہناں کتیاں توں ڈردیاں لوکاں نے کچی سڑک توں لنگھنا وی چھڈّ دتا سی تے اوہناں نے قصبے وچ جان-آؤن لئی کھیتاں دے وچکاروں لنگھدی کچی پگڈنڈی والے رستے نوں استعمال کرنا شروع کر دتا سی۔ کوئی اجنبی جاں بھلیا-بھٹکیا راہی-پاندھی ادھر آ جاندا تاں اسنوں کتیاں توں جان بچاؤنی اوکھی ہو جاندی۔ اوہناں کتیاں نے کئی لوکاں نوں وڈھیا وی سی۔ پنڈ والے اعتراز بھرے الامبھے وی لے کے گئے سن پر اوہناں لوکاں ‘تے کوئی اثر نہیں سی ہویا۔ پنڈ دے منڈے جہڑے قصبے دے سکول وچ پڑھن جاندے سن بڑا ہی بچ-بچاء کے تے لماں چکر لا کے اودھروں لنگھدے سن۔ اوہناں، اوہناں کتیاں دا ناں ہی گامو تے وریامو رکھ دتا سی۔
گامو تے وریامو نوں لوک بڑے ہی اجڈّ دے مورکھ بندے سمجھدے سن۔ جہناں اپنی سکی بھین نوں قتل کرکے نہر جاں دریا وچ روڑھ دتا جاں ٹویا پٹّ کے کسے کھیت وچ نپّ دتا سی۔…تے پنڈ والیاں نالوں ہر رشتہ توڑ لیا سی۔…تے پنڈ دی میر نوں تج کے اتھے سبھ نالوں وکھرے-وانجھے رہن لگّ پئے سن۔ …تے سارے پنڈ دا جیونا دبھر کیتا ہویا سی۔
ایہہ حویلی کسے زمانے وچ پشواں دا واڑا ہندی سی۔ اتھے اک کھوہ وی سی جسنوں ہن پور دتا گیا سی۔ گزوراں دے غائب ہو جان جاں قتل ہو جان پچھوں اوہناں لوکاں اس وچ کجھ ہور کمرے پا کے اسنوں حویلی دی شکل دے دتی سی۔
پنڈ وچ اس حویلی بارے طرحاں-طرحاں دے قصے مشہور سن۔ باغ علی نائی دا کہنا سی کہ اک دوپہر نوں اوہ قصبے دی چکی توں آٹا پسوا کے لیا رہا سی کہ حویلی توں کجھ فاصلے ‘تے اک زنانی نے اسدا ناں لے کے آواز ماری۔ اسنے چارے پاسے دیکھیا پر اتھے کوئی وی نہیں سی۔
دوسے ورگے سدھڑ بندے دا بیان سی کہ اسنے اک رات کھیتاں نوں پانی چھڈیا ہویا سی کہ اسنے دیکھیا—اک بھر جوان عورت وال کھلاری کھال دے اندر بناں آواز تری جا رہی سی۔ اسنے آواز دتی تاں ٹھہاکا مار کے غائب ہو گئی۔ حویلی توں تھوڑھے فاصلے اتے اک بڑا اچا خجور دا رکھ سی، کجھ لوکاں نے اس خجور دے رکھ ہیٹھاں وی عجیب قسم دیاں آوازاں سنیاں سن۔ دتو مراسی نے تاں اک پچھل-پیری نوں دیکھیا وی سی۔
اک دن چودھری سرور دی دھی پیو دا کھانا لے کے کھیت گئی۔ چودھری سرور امب دے رکھ ہیٹھ بیٹھا کھانا کھا رہا سی تے اوہ کول بیٹھی پکھا جھلّ رہی سی کہ اچانک اسنوں پتہ نہیں کی سجھی…اوہ نٹھّ کے رکھ اتے چڑھ گئی۔ چودھری سرور نے غصے ہو کے تاڑیا کہ جوان کڑیاں رکھاں ‘تے نہیں چڑھدیاں تاں اوہ جواب وچ ٹھہاکے لاوندی ہوئی ہور اپر چڑھدی گئی۔ پھیر اسنے اپروں چھال مار دتی تے ڈگّ کے بے ہوش ہو گئی۔ ہن اوہ پھوڑھیاں دے سہارے تردی سی۔
لوکاں نے ایہناں ساریاں گھٹناواں تے قصیاں دیاں تنداں حویلی نال میل دتیاں سن…تے ایہہ منّ لیا سی کہ گزوراں نوں بڑی بے دردی نال قتل کرکے حویلی وچ جاں کتے آسے-پاسے دے کھیت وچ دفن کر دتا گیا سی تے اسدی اشانت روح، بھوت جاں چڑیل بن کے اتھے بھٹک رہی سی۔ پنڈ وچ صرف اک مولوی فروز الّ دین سن، جہڑے ایہناں گلاں اتے یقین نہیں سی کردے تے اس نوں انپڑھ لوکاں دے وہم-بھرم دسدے سن…پر پھیر اک دن اوہناں نال وی اک بڑی عجیب گھٹناں واپری-اوہ رات نوں قصبے توں واپس پرط رہے سن کہ اچانک اوہناں دے ساہمنے اک دیوا بلن لگا۔ کجھ چر لئی بھیڑیاں شیاں نوں دور بھجاؤن والیاں خاص دوااں تے وظیفے پڑھدے رہے، پر جدوں بلدا ہویا دیوا اوہناں دے خاصہ نیڑے آ گیا تے ہوا وچ تیردا ہویا اوہناں دے نال نال اڈن لگا تاں اوہ ساریاں دوااں بھلّ گئے تے بے ہوش ہو کے ڈگّ پئے۔
کجھ لوکاں دا خیال سی کہ گزوراں نوں قتل کرکے نہر جاں دریا وچ سٹّ دتا گیا سی۔ کجھ دا کہنا سی کہ اسنوں پنڈ والے مکان وچ قتل کرکے اتھے ہی دب دتا گیا ہے۔ اس مکان نوں اج وی جندرا لگا ہویا سی—اوہ اسنوں ویچدے سن نہ اسدی دیکھ بھال تے مرمت ولّ دھیان دیندے سن۔ پر نال دے پنڈ دے مستری زہورے نے جہڑا حویلی دی اساری تے مرمت دا کم کردا رہا سی لوکاں نوں دسیا سی کہ حویلی دے اندر گامو تے وریامو دے کمریاں دے این وچکار اک چبوترا جیہا بنیا ہویا سی جس اتے سرکڑے تے سکیاں لکڑاں دا ڈھیر پیا رہندا سی۔ جہناں نوں اوہ لوک لوڑ پین ‘تے وی نہیں سی مچاؤندے۔ اسدا خیال سی کہ ایہہ چبوترا دراصل اک قبر سی تے اسدی نگرانی دی خاطر ہی اوہ لوک پنڈ والا مکان چھڈّ کے اتھے چلے گئے سن۔
پنڈ دیاں تیویناں، بڈھی سکینہ نوں وی ڈائن کہہ کے ہی یاد کردیاں سن، جہڑی اپنی دھی دی رکھیا نہیں سی کر سکی تے ماں ہو کے اسنوں مندے وہار توں تنگ آ کے گھروں بھجّ جان ‘تے مجبور کر دتا سی۔ پھیر اسدے دوش اتے پردہ پاؤن دے بجائے قتل ہو جان دتا سی۔ اوہ پنڈ وچ بڑی گھٹّ آؤندی سی پر جدوں وی آؤندی، جدھروں لنگھدی …سہاگنا، گربھوتی-زنانیاں تے میار-کڑیاں اسدے پرچھاویں توں بچن لئی رستہ بدل لیندیاں۔ اوہناں دا خیال سی اس جسنوں وی چھوہ لویگی جاں جس نال گلّ کریگی اسدی ککھّ کدی ہری نہیں ہوویگی تے گود خالی ہو جاوے گی۔ اس بارے ایہہ وی مشہور ہو گیا سی کہ اوہ جس رکھ ہیٹھ بیٹھ جاندی سی، اوہ سمیں توں پہلاں ہی سکّ-سڑ جاندا سی۔ پنڈ وچ جدوں وی کوئی انہونی گھٹناں واپردی، بڈھی سکینہ تے اسدے خاندان نوں ضرور اس نال جوڑ دتا جاندا۔ وڈیاں-بڈھیاں نے تاں گامو دے گھر اولاد نہ ہون نوں وی گزوراں دی روح دا انتقام (بدلہ) ہی سمجھیا سی۔ تے جدوں وریامو دا نوجوان منڈا سپّ دے ڈنگن نال مر گیا سی تاں اسنوں وی اسے انتقام دی کڑی سمجھیا گیا سی جہڑا گزوراں اپنے گھروالیاں توں لے رہی سی۔
سکینہ نے وی کدی اپنی صفائی وچ کجھ کہنا ضروری نہیں سی سمجھیا۔ شروع وچ لوک جدوں پچھدے تاں اوہ بڑا سادہ جیہا جواب دے کے اگے تر جاندی—
”چلی گئی…جتھوں آئی سی، کرماں ہاری۔”
کئی لوکاں اس دا ایہہ مطلب کڈھیا سی کہ اوہ گھروالیاں دے ماڑے وطیرے کارن دوبارا بھجّ کے موچیاں کول چلی گئی سی جہڑے اسدے بھراواں دے ڈر کارن کدھرے ہور جا ٹکے سن۔ پر کئی لوکاں دا کہنا سی کہ بڈھی نے سچی-سچی گلّ کیتی سی کہ آدمی مر کے وی تاں اتھے ہی جاندا ہے، جتھوں آیا ہندا ہے۔

000

پنڈ دے وڈے بزرگاں دا کہنا سی کہ ایہہ خاندان پرانے زمانے دے کسے اجیہے ودیشی حملہ آور قبیلے نال سبندھ رکھدا ہے جہڑا جسمانی خوبصورتی وچ بے مثال سی۔ خاص کرکے اوہناں دیاں زنانیاں خوبصورتی دے نور دیاں بے مثال مورتاں ہندیاں سن۔ سو سگریا نے جوانی دی دیہلیز اتے پیر رکھیا تاں آسے-پاسے دے سارے علاقے وچ اک واری پھیر اوہناں دے خاندان دے حسن دیاں دھماں مچّ گئیاں—
بھاویں سگریا بڑی گھٹّ حویلی وچوں باہر نکلدی سی پر ہن اس حویلی دوآلے دا گھیرا پہلاں جناں مضبوط نہیں رہا—وریامو تے گامو دا اک دوجے نال جھگڑا ہو گیا ہے تے اوہ اک گھر وچ رہندے ہوئے وی اک دوجے دے خون دے پیاسے نے تے اک دوجے نال گلّ وی نہیں کردے۔ گامو نوں نرینا دے اولاد نہ ہون دے غم نے سمیں تو پہلاں ہی بڈھا کر دتا ہے۔ سکینہ بڈھی تے کمزور ہو گئی ہے بھاویں اوہ وریامو نال رہندی ہے پر اوہ ماں نالوں ودھ سگریا دا خیال رکھدی ہے۔ اوہناں دے بوبی کتے مر-کھپ گئے نے—اک بیمار ہو گیا سی، دوجے نوں کسے نے گولیاں پا دتیاں سن۔ کتے ہن وی حویلی دی رکھوالی کردے نے پر اوہ بھونک کے چپّ کر جاندے نے جاں تھوڑھی دور تیک پچھا کرکے ہف جان والے عامَ جہے کتے نے۔ اوہناں لوکاں دے پنڈ والیاں نال سبندھ وی سدھر رہے نے تے شادی-گمیں دے موقعیاں اتے پنڈ وچ آؤن-جان وی لگّ پئے نے اوہ۔ سگریا اکلی کتے نہیں جاندی پر ماں جاں دادی دے نال کدی کدی پنڈ چلی جاندی ہے۔
پچھلے کجھ عرصے توں حویلی دے آلے-دوآلے چکر لاؤن والے جوان منڈیاں دی گنتی وچ خاصہ وادھا ہو گیا ہے۔ رات نوں چارے پاسیوں بنسریاں، الغوزیاں تے گیتاں دیاں آوازاں سنائی دیندیاں نے۔ سگریا دنے واری واری چھت اتے آؤن-جان تے رات نوں دیر تیک جاگن لگی ہے۔ ایہہ سردیاں دی اک لمی، ہنیری رات دا قصہ ہے جدوں ادھی رات دے لگبھگ رابعہ نے اپنے ستے ہوئے پتی نوں جگا کے دسیا کہ ‘سگریا حویلی وچ نہیں…۔’
”کتھے گئی…” گامو ہڑبڑا کے اٹھ بیٹھا ہویا۔
”میری اکھ کھلھی تاں اوہ اپنے بسترے ‘تے نہیں سی۔ میں پہلاں تاں ایہی سوچیا بئی ایتھے ای ہوویگی، ہنے آ جاوے گی پر اسدا کوئی پتہ نہیں…”
”تینوں اسدا دھیان رکھنا چاہیدا سی…میں اس کتیڑ نوں جیوندی نہیں چھڈانگا۔” رولا سن کے سکینہ وی جاگ پئی تے لڑکھڑاندی ہوئی اندر آئی۔
رابعہ نے لالٹینن جگائی۔ گامو نے ٹکوا چکّ لیا۔ لالٹینن لے کے اوہ تنے کجھ چر اسنوں حویلی دے اندر-باہر لبھدے رہے۔ اوہناں وریامو والے پاسے وی دیکھیا پر اسدا کجھ پتہ نہیں سی۔ پھیر سکینہ نے صلاحَ دتی، ”توں ت’خاناں کے جا کے دیکھ آ، اوہناں کا منڈا فزلو اکثر حویلی دے آس-پاس بھوندا رہندا ای…جلدی کر۔”
گامو ٹکوا چکی، ہنیرے وچ لمیان لمیاں پلانگھاں پٹدا پنڈ ولّ چلا گیا تاں ربیعہ روندی ہوئی اپنی سسّ نال لپٹ گئی۔ ”ہن کی ہووےگا ماسی؟”
”اوہی جو اس گھر وچ ہندا آئٔے۔”
‘نہیں ماسی—خدا دے لئی انج نہ کہہ—میری اکوئک دھی اے۔”
‘میرے کہن نہ کہن نال کی فرق پیندا ای، میری اس گھر ‘چ کون سندے —”
‘توں اسدے پچھے جاہ ماسی—اوہ اسنوں مار مکائیگا…”
”نہیں ایہہ غیرت دا معاملہ اے، اوہ میری اک نہیں سنیگا۔”
اجے پہُ-پھٹالا نہیں سی ہویا جدوں حویلی دے باہر کھڑاک سنائی دتا۔ دوجے ہی پل اوہناں دیکھیا اوہ اسنوں نال لئی آن پہنچیا سی۔ اسدی نکّ وچوں خون وگ رہا سی تے وال کھلرے ہوئے سن، جاپدا سی اسنوں والوں پھڑھ کے گھسیٹیا گیا ہے۔ اوہ ڈری تے سہمیں ہوئی سی۔
حویلی دا باہرلا دروازہ بند کردے گامو اس کول آیا تے اسنوں لتاں-مکیاں نال کٹن ڈہِ پیا۔ اوہ بھوئیں ڈگّ پئی تے اوہ دہاڑیا—
”ٹوکا کتھے ای، میں اسدے ٹوٹے کر دیاںگا…؟”
‘ٹوکا تیرے کول پیا ای گامو…” سکینہ نے جزباتوں سکھنی آواز وچ کیہا۔
رابعہ نے غصے تے نفرت نال تے سگریا نے حیرانی نال اس ولّ دیکھیا۔ گامو ٹوکا چکن لئی مڑیا تاں رابعہ نے اسنوں روک دتا تے بولی—
”ہوش کر…غصے وچ توں پاگل ہو جانے…۔”
پھیر اسنے ٹوکا کھوہ کے دور ہنیرے وچ وگاہ ماریا تے بھوئیں ڈگی سگریا نوں سہارا دے کے اندر لے گئی۔
‘میں دیکھ رہی آں گامو،” سکینہ بولی، ”جاں تاں توں بڈھا تے بزدل ہو گئیں…جاں پھیر بے غیرت۔”
”ماں…” گامو نے مرجھائی ہوئی آواز وچ کیہا تے نیویں پا کے اندر چلا گیا۔
جدوں اوہ آپو-اپنے بستریاں وچ جا لیٹے تاں اوہناں نوں چبوترے والے پاسیوں اچی آواز وچ وین پاؤن دی آواز سنائی دتی—
‘نیں کرماں ہاریئے گزورو—اس رات تیرا باپو جیوندا ہندا تاں تیری نتانی دی فریاد وی سن لیندا…۔”
پھیر اسدے دہتھڑیں چھاتی پٹن دیاں آوازاں آؤن لگّ پئیاں، جویں گزوراں ہنے-ہنے قتل ہوئی ہووے۔