پانی چ گھریا پانی

(محمد منشا یاد)

چیکنی مٹی نال گھوڑے، ڈھگے اتے باندر بناؤندیاں بناؤندیاں انھے اک دن آدمی بنایا تے سکن لئی دھپّ ‘چ رکھ دتا۔ سکھر دوپہر سی، چارے پاسے ڈونگھی خاموشی سی۔ پشو پنچھی سرکھات تھانواں ‘چ جا لکے سن۔ شرینہ دا بڈھا رکھ دھپّ وچ جھلس رہا سی۔ زینا اجے تائیں روٹی لے کے نہیں آئی سی۔
انھے پنڈ ولوں آؤندے راہ ول دور تائیں ویکھیا پر کڑکدی دھپّ توں بناں اوہنوں کجھ نہ دسیا۔ انھے چلم نوں ٹوہیا۔ اوہ گرم سی۔ اوہنے کشّ لیا تاں اوہدے منہ ‘چ سڑے ہوئے تماکو دی بو توں سوا کجھ نہ آیا۔ اوہ اٹھ کے چھاویں آ گیا تے زینا دا راہ ویکھن لگا۔
بڑے چر توں اوہدی خواہش سی کہ اوہ اجیہا باوا بنائے جہنوں ویکھ کے گھٹو-گھٹو زینا ضرور حیران رہِ جائے تے اوہدی کاریگری دی صفت کرے۔ اوہدے من وچ جوانی دے دناں توں ای اجیہے بہت سارے لوکاں دیاں شکلاں تے جسے بیٹھے ہوئے سن جنہاں توں اوہ کدی نہ کدی پربھاوت ہوئی سی۔ اوہ چاہندا سی کہ ویکھے ہوئے ایہناں مہاندریا تے جسیاں نوں توڑ کے اوہناں دے خمیر توں چنگے قد-کاٹھ تے چہرے-مہرے والا آدمی بنائے جہڑا ہر پکھوں پورا تے انوکھا ہووے۔ اوہنے کئی واری اوہنوں اپنے دماغ وچ پورا کیتا سی پر ہر واری اوہدی شکل، رنگ روپ تے بنتر اوہدے دماغ ‘چوں اتر جاندی سی جاں مدھم پے جاندی۔ اوہ اوہنوں پوری اکاگرتا تے تسلی نال بناؤنا چاہندا سی پر پورن اکاگرتا نصیب نہیں سی ہندی کیونکہ اوہنوں ہر ویلے زینا ولوں دھڑکو لگا رہندا سی۔ اوہنے کئی واری یتن کیتا پر پھیر اوہنوں ادھورا چھڈّ دتا۔ کئی واری اس طرحاں ہندا کہ اوہنوں اوس ویلے چیتا آؤندا جدوں مٹی گھٹّ ہندی جاں چنگی نہ ہندی جاں اس ویلے جدوں اوہ رات ویلے کھلھے اسمان ہیٹھاں منجی ‘تے لما پیا حقہ پی رہا ہندا؛ پر اج گھوڑے، باندر تے ڈھگے بناؤندیاں-بناؤندیاں اک دم اوہدے دل ‘چ پرسوت دی پیڑ ورگی چیس پئی اتے اوہنے اوہنوں بنایا تے سکن لئی دھپّ ‘چ رکھ دتا۔
بیٹھیاں-بیٹھیاں اوہنے شرینہ دی سکی ہوئی پھلی لے کے مروڑی تے بی کڈھ کے گنن لگا۔ اوہنوں خیال آیا کہ بڈھے شرینہ دے سکن جاں ٹٹّ جان توں پہلاں دوجا شرینہ اگا دینا چاہیدا اے۔ پھیر اوہ کسے انجان سوچ نال اداس ہو گیا۔ اسے ویلے زینا روٹی لے کے آ گئی۔ اوہنے ہمیشہ وانگ سکھ دا ساہ لیا۔ پھیر گھڑے ‘چوں پانی دا پیالہ بھریا تے منہ ہتھ دھون لگا۔
زینا اوہدے ساہمنے بہہ کے دپٹے دے پلے نال پکھا جھلن لگی تے نظر نہ آؤن والیاں مکھیاں اڈان لگی۔ پھیر کہن لگی، “تماکو نہیں ملیا، دوکاندار پچھلے پیسے منگدا سی۔ توں آکھیں تاں رمزے توں کجھ۔”
“نہیں”، اوہنے لسی دا پیالہ خالی کر کے رکھدیاں کیہا، “شامیں آ کے میں آپ اوہدے نال گلّ کر لوانگا۔ اجے اک ادھی چلم ہے، کم چل جائیگا۔”
“میں تاں آکھدی ہاں”، زینا شرینہ دیاں ٹاہنیاں دیاں ورلاں ‘چوں آؤندی دھپّ نوں ہتھ ‘تے روک کے کہن لگی، “دوپہر نوں گھر آ جایا کر۔ رکھ بڈھا ہو گیا اے تے لوکاں نے ایہدیاں ٹاہنیاں چھانگ-چھانگ کے ایہنوں ہور وی ورلا کر دتا اے۔”
“ایہہ بڑا برکت والا اے”، اوہنے کیہا، “ایہہ نہ ہندا تاں ودھائی منگن والیاں نوں گھر لبھن ‘چ اوکھیائی ہندی، سارے پنڈ وچ ایہہ ای تاں شرینہ اے۔”
اوہنے روٹی کھا لئی تے زینا بھانڈے ‘کٹھے کرن لگی۔ اوہنوں اچانک کجھ چیتے آیا۔ اوہ بے چینی نال بولیا، “زینا، میں اج اک کمال دی چیز بنائی اے۔”
“کی؟”
“بجھّ خاں؟”
“مرتبان”، اوہ بولی، “توں چنگا کیتا اے۔ جدوں وی میں لسی منگن جاندی ہاں تاں چودھرانی مرتبان دا ضرور پچھدی اے۔”
“اوہ وی بنا دیاںگا پر ایہہ اک دوجی چیز اے۔”
“ہلا!” اوہ ہسّ پئی، “مینوں پتہ لگّ گیا اے، جھاواں؟”
اوہ وی ہسّ پیا تے کہن لگا، “جھاواں تاں نہیں پر اک طرحاں نال جھاواں ای سمجھ کیونکہ اس ‘چ عقل دماغ ہے نہیں، میں باوا بنایا اے۔”
“باوا؟”
“ہاں، اجیہا باوا اے بس جان پاؤن دی قصر رہِ گئی اے۔ توں ویکھ کے حیران ہووینگی کہ دنیاں ‘چ تیرے توں وی سوہنی چیز بنائی جا سکدی اے۔”
“اچھا، چل پھیر وکھا۔” اوہ بڑی اتسکتا نال بولی۔
اوہ اوہنوں اتھے لے کے گیا جتھے اوہنے ساریا چیزاں سکن لئی دھپے رکھیاں ہوئیاں سن۔ اوہ ایہہ ویکھ کے پریشان ہو گیا کہ گھوڑے، باندر، ڈھگے تے ہور سبھو کجھ اسے طرحاں پیا سی پر آدمی اتھے ہے نہیں سی۔ اوہنے چارے پاسے نظر ماری، دور تائیں کڑکدی دھپّ تے چمکدا ہویا کلر ای سی۔ آدمی دا کدھرے ناں نشان وی نہیں سی۔
“پتہ نہیں آدمی کدھر گیا؟” اوہ پریشان ہو کے بولیا۔
“سو واری کیہا اے دوپہر ویلے آرام کر لیا کر، پر توں کسے دی سندا ای نہیں۔ مینوں ڈر اے، کسے دن توں سچی مچی پاگل ہو جائینگا۔” زینا نے کیہا۔
“تینوں یقین نہیں آؤندا؟” اوہ شکایتی لہجے ‘چ بولیا، “ربّ دی سہں، تیرے آؤن توں ذرا کو پہلاں اوہنوں میں اپنے ہتھیں بنایا سی۔ اپنیاں اکھاں نال بنایا ہویا ویکھیا سی تے اتھے رکھیا سی۔ اوہ اجے چنگی طرحاں سکا وی نہیں سی۔”
“کتھے ٹر گیا ہووےگا؟” زینا نے ہسدیاں کیہا “کی پتہ تیرے لئی تماکو لین پنڈ ٹر گیا ہووے؟”
اوہنے نیویں پا لئی تے تھکیا-تھکیا جیہا شرینہ دے ہیٹھاں آ گیا۔ زینا کجھ چر چپّ رہی، پھیر رکھ دی چھلڑ نوں نہوں نال کھرچدی ہوئی بولی، “تاں توں سچی مچی باوا بنایا سی؟”
“ہور کی، میں تیرے نال جھوٹھ بول سکداں؟”
“جیکر اس طرحاں اے تاں مینوں ڈر لگ رہا اے”، زینا بولی، “توں گھر چل، ویکھ ایہہ ویلا ٹھیک نہیں ہندا۔ انج وی ایہہ اجاڑ جگہ مینوں ‘پکی تھاں’ جاپدی اے۔ اک دن میں واپس جا رہی سی تاں اس بوٹے دے کول مینوں اس طرحاں لگا جویں کسے نے میرا ناں لے کے ‘واج ماری ہووے۔ میں تینوں نہیں سی دسیا، کدھرے توں غلط نہ سمجھ لویں، ربّ دی مخلوق۔” اوہ کجھ کہندی کہندی رک گئی تے پھیر بولی، “پتہ اے اک واری ابا کھوتے ‘تے چڑھ کے کدھرے جا رہا سی۔ پھیر دوویں غائب ہو گئے۔ آدمی وی تے کھوتا وی۔ ابا نے اتر کے ویکھیا، اتھے تائیں کھوتے دے پیراں دے نشان سن جتھوں اوہ غائب ہویا سی۔”
اوہ بولیا، “میں اجہیاں گلاں نوں نہیں مندا، تے پھیر اوہناں باوے دا کی کرنا سی؟”
“ربّ جانے! میں تاں کہنی ہاں گھر ٹر چل۔”
“نہیں زینا، میں گھر ‘چ لک کے کنا چر بہہ سکدا ہاں اتے پھیر تینوں پتہ اے مینوں پنڈ وچ آ کے بندیاں کولوں نفرت ہندی اے۔ سارے پنڈ وچ اک وی اجیہا آدمی نہیں جہڑا مینوں بندہ سمجھدا ہووے۔ لے دے کے اک رمزا اے، اوہ وی تیری۔”
اوہ اداس لہجے وچ بولی، “اجہیاں گلاں نہ کر، مینوں پتہ اے، توں نفرت دا ستایا پشتاں توں پیار لئی ترسیا ہویا ایں پر میں جو ہاں، میرے ولّ ویکھ، میں وی تاں ہاں۔ توں تاں سارا دن کھڈونیاں نال کھیڈدا رہندا ایں۔ تے توں جہڑے کنے سارے گھگو گھوڑے پڑچھتی اتے سجا کے رکھے ہوئے نے؟”
“ہاں رکھے ہوئے تاں ہن پر کی فائدہ؟ انج زینا میں سوچدا ہاں تینوں ربّ نے اینا حسن دتا اے کہ توں صرف شیشہ ویکھ کے وی سماں بتا سکدی ایں۔”
زینا نوں سمجھ نہ آئی کہ اوہ شرمائے، مان کرے جاں گجھی سٹّ نوں پلوسے۔ کجھ چر چپّ رہِ کے بولی، “دتیا توں پانی ‘چ گھریا ہویا پانی ایں۔ تینوں کی پتہ اگّ کی ہندی اے۔ توں آوے وچ چیزاں پکاؤندا ایں پر توں آپ آوے وچ پکّ کے نہیں ویکھیا، اتے میں!”
“میں تاں تینوں ‘پہلی’ عورت ای سمجھدا ہاں۔”
“نہ اڑیا، مینوں مٹی دی ای رہن دے۔ میں تاں اک مجھّ تے اک کھوتی دے بدلے۔”
“مجھّ تے کھوتی دا ذکر گھڑی مڑی نہ کریا کر۔ جیکر میرے کول قاروں بادشاہ دا خزانہ ہندا اتے توں مینوں اوہدے بدلے ‘چ مل جاندی تاں وی میں اپنی خوش قسمتی سمجھدا۔”
“ذکر کیوں نہ کریا کراں۔ مجھّ ہن تیجے چوتھے سوئے ہندی تے کھوتی۔”
“توں نہ آؤندی تاں میرا کی بندا؟ برادری والیاں تاں غریب سمجھ کے صاف جواب دتا ہویا سی، میرا جنازہ۔”
“ہاں تیری روٹی کون پکاؤندا؟ کپڑے کون دھوندا تے تیرا جنازہ؟” اوہ اداس تے پریشان ہو گئی۔
“ہن توں گھر ٹر جا۔ میں اوہنوں لبھداں۔” اوہنے کیہا۔
“دوجا بنا لے؟” اوہ بھانڈے چکدی ہوئی بولی، “باوا ای تاں سی۔”
“دوجا تاں میں کسے ویلے بنا لوانگا۔” اوہنے جواب دتا، “پر اوہ پہلا کتھے گیا؟”
“ہاں توں ٹھیک آکھدا ایں۔ اوہ پہلے والا کتھے گیا!”
“بڑی عجیب گلّ اے۔ پہلاں کدی اس طرحاں نہیں ہویا۔ کجھ سمجھ نہیں آؤندی!”
“ہائے! میں تیری کجھ مدد کر سکدی پر میری تاں اپنی سمجھ ‘چ کجھ نہیں آ رہا۔ ربّ مہر کرے، چنگا میں چلدی ہاں۔”
اوہ اٹھ کے ٹر پئی۔ اوہ اوہنوں جاندی ہوئی ویکھدا رہا تے گم-سمّ کھلوتا رہا۔
جدوں اوہ ٹبے دے کول اپڑی تاں اوہنے ‘واج دتی، “زینا کسے نال گلّ نہ کریں۔”
پر زینا نے پچھے مڑ کے ویکھیا اوہ اوہدی ‘واج دی حد پار کر چکی سی۔ اوہنوں پچھتاوا ہون لگا۔ اوہنے زینا نوں پہلاں پکی کیوں نہ کیتی کہ اوہ کسے نال ایہدی گلّ نہ کرے۔ لوک اوہنوں پہلاں ای مورکھ تے ایویں جیہا بندہ سمجھدے سن۔ نویں گلّ سن کے ہور مخول اڈاؤنگے تے اوہدا جیونا اوکھا کر دینگے۔ پھیر اوہنے کلپنا دی اکھ نال ویکھیا، زینا گلی دے موڑ ‘تے کسے نال گلاں کر رہی سی، “رمزے، تیرے بھائیے نے اج آدمی بنایا اے۔”
“آدمی بنایا اے؟”
“ہاں، تے اوہ غائب ہو گیا۔”
“کون؟ بھائیا؟ بھائیا وی تاں آدمی اے۔ ہے کہ نہیں؟”
“ہے پر اوہنے باوا بنایا سی۔”
“ویکھ زینا بجھارتاں نہ پایا کر، بھائیے دا باوا گواچ گیا اے تاں توں اوہنوں ہور بنا دے۔ توں وی گھمیارن ایں۔” اوہنے کناں وچ انگلاں لے لئیاں، نہیں تاں زینا پتہ نہیں کی کہہ دندی۔
شامیں اوہ پنڈ پہنچیا تاں اوہدا شکّ ٹھیک نکلیا۔ سارے پنڈ ‘چ باوے دے گواچن دی خبر پھیل چکی سی۔
تندور، چوک، مسیت اتے وڈی دوکان؛ ہر تھاں لوک اوہدے سدھڑپنے اتے مورکھتا ‘تے ہسدے۔ اوہ جدھروں وی لنگھدا اوہنوں چھیڑدے، “سنیا اے دتے، تیرا بندہ گواچ گیا اے؟”
“یار دتے بڑا افسوس اے۔ توں ساری عمر اک باوا بنایا سی، اوہ وی الّ چکّ کے لے گئی۔”
مولوی جی نے قرآن دی آئت (لاحول) پڑھ کے کیہا، “جیکر کفر دے کم کرینگا تاں اجیہا ای ہووےگا۔ بد کسمتا! بتّ بناؤندا اے؟ یاد رکھ، اﷲ اجیہے لوکاں دی متّ مار دندا اے۔” (اسلام وچ بتّ بناؤنا پاپ سمجھیا جاندا اے)
اوہنوں بڑا دکھ ہویا۔ زینا نوں اجیہا نہیں کرنا چاہیدا سی۔ اوہنوں زینا ‘تے بڑا غصہ آیا پر اوہ پی گیا۔ اوہنوں پہلاں ای دھڑکو لگا رہندا سی کہ اوہ اس نال رسّ نہ جائے۔ زینا نوں اپنے کول رکھن لئی اوہدے کول کجھ وی نہیں سی۔ پتہ نہیں کاغذ دی ایہہ بیڑی اجے تائیں کس طرحاں صحیح سلامت سی۔ اوہ ہر روز گھر آؤندا تے اوہنوں گھر ‘چ ویکھ کے حیران ہندا۔ بہتا اوہنوں دوپہر نوں شکّ رہندا سی پر آس دے الٹ اوہ ہر روز روٹی لے کے آ جاندی سی۔
باوے والی گلّ ‘تے اوہنے پنڈ والیاں دے طعنے، مخول تے پٹھیاں سدھیاں گلاں سنیاں تے برداشت کیتیاں اتے دکھاوے لئی اجیہا رویہ اپنا لیا جویں اوہ زینا تے پنڈ والیاں نال آپ مذاق کر رہا سی پر اندرے اندر اوہدے دل وچ گنڈھ جہی پے گئی اتے اوہنوں عجیب طرحاں دی چنتا لگّ گئی، “آخر اوہ کتھے گیا؟ کون لے گیا؟”
زینا نوں اس گلّ دا وشواس آ گیا تے اوہ چھیتی ہی بھلّ گئی۔ لوک وی بھلّ بھلا گئے پر اوہ اداس تے پریشان رہن لگا۔ اوہدی سمجھ وچ نہیں سی آؤندا کہ جدوں اوہدے تے زینا توں چھٹّ ہور کوئی اتھے آیا ای نہیں سی تاں اوہ کدھر گیا؟ زینا اس کولوں اداسی تے پریشانی دا کارن پچھدی تاں اوہ ادھر ادھر دیاں گلاں ‘چ لا دندا۔ اوہ گھگو گھوڑے بناؤندا تے آوے وچ پکاؤندا رہا۔ زینا سر اتے ٹوکرا رکھ کے آلے دوآلے دے پنڈاں وچ گلی گلی گھمدی کھڈونے ویچدی رہی۔ شرینہ دیاں ٹاہنیاں پنڈ دے گھراں دے وکھو وکھرے دروازیاں ‘تے سجدیاں رہیاں۔ لما سماں بیت گیا پر اوہدی الجھن ختم نہ ہوئی۔
اوہنے شہر جا کے جوتشی کولوں وی پچھیا۔ سائیں بہادر شاہ دے میلے ‘تے طوطے توں فعال وی کڈھوائی اتے پیر ہدایت الا توں تویت وی لیا پر اوہدی الجھن پھیر وی ختم نہ ہوئی۔ نہ ای اوہدے دل ‘چوں باوے دا خیال مٹیا۔ کئی وار اوہنے سوچیا کہ اوہ پھیر بنا لئے۔ ساہمنے بہہ کے سکائے تے پکائے پر ایہہ سوچ کے اوہنوں ڈر لگدا سی کہ جیکر اوہدے ویکھدیاں-ویکھدیاں اوہ غائب ہو گیا تاں؟
اوہنے ہر پور ‘چوں چنگے چنگے کھڈونے کڈھ کے گھر دی پرچھتی اتے سانبھ کے رکھے ہوئے سن۔ جیکر باوا پرچھتی ‘تے پیا پیا غائب ہو گیا تاں اوہ سچی مچی پاگل ہو جائیگا اتے زینا نوں پتہ لگا تاں اوہ ڈر تے گھبراہٹ نال بے ہوش ہو جاوے گی تے گھر دیاں کندھاں توں بھے کھان لگیگی۔
رتاں بدلدیاں رہیاں۔ موسم آؤندے جاندے رہے۔ پھیر اک برسات دے موسم وچ اینا مینہہ وسیا کہ ہر تھاں پانی ای پانی ہو گیا۔ ہڑ دا پانی اتریا تاں کلری بھوئیں ‘تے تھاں-تھاں گھاہ تے بھانت-بھانت دیاں بوٹیاں اگّ پئیاں۔
اجیہی اک سویر نوں، جدوں بنیریاں ‘تے کاں کلولاں کر رہے سن، دتے دے گھروں چلم لئی دھکھائیاں گئیاں پاتھیآں دے دھوں دے نال زینا دیاں چیکاں دیاں آوازاں آؤن لگیاں جو کجھ چر پچھوں اچے ہاسے وچ بدل گئیاں۔ اوہنوں پتہ لگا کہ اوہدے، گھر دے ویہڑے وچ نکا جیہا شرینہ اگیا اے۔ پتہ نہیں شرینہ دا بی کدوں تے کس طرحاں گھر وچ آیا سی۔ کی پتہ بیاں دی کوئی پھلی زینا دے ٹوکرے جاں چنگیر وچ آ گئی ہووے۔ کوئی بی اوہدی جتی نال لگّ کے اتھوں آ گیا ہووے جاں ہوا دا بلاّ اڈا لیایا ہووے۔
“شرینہ برکت والا رکھ اے، تے اوہدی نسل پنڈ ‘چوں ختم نہیں ہوئی۔” اوہنے سوچیا۔
بڈھا شرینہ اجے کھلوتا سی تے دوجا اگّ پیا سی۔
گھر دی پرچھتی ‘تے رکھے ہوئے کھڈونیاں دا مٹی گھٹا پونجھیا گیا اتے گھر دے اندر سارے فرش ‘تے گوہے دا پوچا پھیریا گیا۔
زینا ٹھیک ہو گئی تے کم-کار کرن لگّ پئی اتے اوہ وی اک سویر نوں کم ‘تے چلیا تاں زینا نے کیہا، “دوپہر نوں گھر آ جائیں دتے۔ اتھے رہنا ٹھیک نہیں۔”
“کیوں ٹھیک نہیں؟”
“تینوں یاد اے اوہ باوا؟”
“باوا!” اوہ ٹھٹھمبر گیا۔
“ہاں اوہ ای باوا جہدے غم وچ توں انا چر اداس تے پریشان رہا ایں۔”
“توں جاندی ایں؟”
“ہاں!”
“تے تینوں وشواس اے، میں بنایا سی؟”
“ہاں مینوں یقین اے کہ سارے پنڈ وچ اک ای آدمی اے جہڑا اوہناں چیزاں نال وی پیار کر سکدا اے، جہڑیاں اوہنے نہ بنائیاں ہون۔”
اوہنے ڈریاں ہوئیاں اکھاں نال زینا ولّ تکیا تے اپنے ہتھیار چکّ کے باہر نکل گیا۔