ٹپہ گائیکی

(تحقیق، التھا، ترتیب : راشد جاوید احمد)

ٹپہ اِک سطر دا گیت، مصرعہ یاں نظم، پنجابی لوک گیت دی اِک صنف۔ بھوئیں نُوں کہئ دے نال پُٹن یاں کھڈا مار کے کٹن دے کم نوں ’ٹپہ مارنا‘ وی آکھدے نیں۔ اُچھلنا، کُدنا بھُرکنا، گیند دا بھوئیں تے سَٹ کھا کے اُچھلنا، نِکی چھال، نِکیاں لانگاں نوں ٹپہ کیہا جاندا ہے۔ ۔ ایہہ پنجابی رہتل، وسیب، رہن سہن، رسماں رواجاں اتے فصلاں دی کٹائی دے ویلیاں تے ہون والے میلیاں دی تصویر وکھاؤندا اے
’’ٹپہ‘‘ پنجابی زبان دےلفظ ’’ٹَپن‘‘ توں بنیا ہے۔ ’’اڈی ٹپہ‘‘ اِک پنجابی کھیڈ دا ناں وی ہے۔ ایس کھیڈ وچ پیراں وچوں ٹپ ٹپ دی واج آؤندی ہے۔
ٹپے توں اڈ ایہہ صنف وکھو وکھ تھاواں تے وکھو وکھ ناواں دے نال مشہور ہے۔ جیویں گانگڑہ، سبی اَتے ایبٹ آباد وچ قینچی، پشتو اتے ہندی بھاشا دے علاقیاں وچ ٹپّا، کئی ہور تھاواں تے ’’ڈپہ‘‘ اتے بنگالی زبان وچ ’’ٹوپا‘‘ دے ناواں نال جانیا جاندا ہے۔
اِنج ممکن ہو سکدا ہے کہ پنجاب توں باہر ایس دا غلط العام ’’ڈپہ‘‘ ہو گیا ہووے۔
’’ٹپہ‘‘ جگ وِچ گیت دی سب توں نِکی اتے مکمل صنف اے، جیہڑی عالمی ماحول اتے گلاں دی پوری پوری تصویر وکھاؤندی ہے۔ ایس طرح دی نظم دا پہلا شبد عام وسیبی ورتاوے دا ہندا اے اَتے دوجی سطر اپنے مطلب نوں ظاہر کردی ہے۔ جیویں:
مدہانیاں
ہائے اوئے میرے ڈاہڈیا ربّا کِناں جمیاں، کِناں نے لے جانیاں وغیرہ۔
سنگیت کلا وچ گون دے لئی ایس دیاں دو صنفاں نیں۔ اِک لوک گیتاں ورگی ہے۔ ایس وچ ٹپہ گون لئی ہلکے پھُلکے تال جیویں اکہروا تال (اٹھ ماترے) اتے چھوٹی چاچر (ست ماترے) ایس دے اُچیچ تال نیں۔
ایس لیکھ وچ اسیں دوجی صنف ، جیہڑی کلاسیکل موسیقی ورگی ہے اتے کلاسیکل موسیقی دی اوکھی اتے منّی پرمنّی قسم ہے۔ پنجاب دے مسلمان کلا کاراں دا بھارتیہ کلاسیکل سنگیت لئی اک اَن مُل تحفہ ہے۔
کلاسیکی سنگیت ٹپہ گائیکی دے اُچیچ تالاں وچ پنجابی تین تال، قصوری دھیما، ستار خانی ٹھیکہ (سولہ ماترے) اتے ادھی تال (اٹھ ماترے) وغیرہ ہن۔ ٹپہ ولمبِت، مدھ، اَتے دُرت ایہناں تِناں طرح دی لَے وچ گایا جاندا ہے پر ولمبِت لَے وچ ایس نوں گھٹ ای گاؤندے نیں۔
ٹپہ کوِتا اتے گائیکی دی تکمیل اَتے سُریلے پن توں پنجاب، سرحد، پوٹھوہار، جموں، کشمیر، دِلی، بنارس، لکھنؤ، بنگال، گجرات، کاٹھیا وار، الٰہ آباد اتے ہور کئی تھاواں ایس توں متاثر ہوئے بناں نہ رہ سکیاں۔ ایس دی مُڈھلی بولی پنجابی ای رہی اتے ایس دے نال نال غیر پنجابی علاقیاں دی مقامی بولی دے لفظ وی ایس دے وچ رَلدے گئے۔ ایس توں اڈ پنجابی بولی دی مٹھاس اتے حُسن توں تُرکی، عربی، فارسی، سندھی، پشتو، اتے شورسینی بولیاں وی متاثر ہوئے بناں نہ رہ سکیاں۔ ایہناں دے شبد وی ٹپے دیاں دُھناں وچ لبھدے نیں۔
’’آئین اکبری وچ ابوالفضل نے ٹپے دا ذکر کیتا ہے۔ فقیر اللہ سیف خاں نے وی ٹپے دا ذکر کیتا ہے۔  اتے اوہدے سم کالی مرزا محمد ابن فخر الدین محمد نے وی ایس دے بارے لکھیا ہے اتے سلطان حسین شرقی دے کال وچ وی ٹپہ موجود سی۔  ٹپے دا مقام کلاسیکی سنگیت وچ دھرپد، ہوری، خیال، ترانہ، اتے چترنگ وغیرہ توں پچھے آؤندا ہے۔
’’ٹپے‘‘ وچ پریم، شوخی، نصیحت، صوفیانہ، فلسفے، روح اتے من دے سکون دا سُنیہا اتے ذکر ملدا ہے۔
کلاسیکی سنگیت ٹپہ گائیکی لئی اُچیچے تال ہن اتے اوتھے مقامی دُھناںدے نال ہلکے پھُلکے ٹھمری انگ دے راگ جیویں بھیرویں، قصوری بھیرویں، جنگلہ، قصوری جنگلہ، قصوری مانڈ، کافیوغیرہ۔ کجھ ٹپے تال دے دوہرے چکر والے ہوندے ہن۔
’’ٹپہ‘‘ کلاسیکی سنگیت گائن دیاں سبھناں اندازاں توں وَکھ ہے۔ ایس وچ جیہڑیاں چیزاں دا ورتاوا ہندا ہے اوہ کلاسیکل موسیقی دیاں دُوجیاں اندازاں وچ نہیں دِسدیاں۔ کلاسیکل موسیقی انگ ٹپے وچ گمک، گِدا دھماکہ، سپاٹ تاناں توں اڈ سُوت مینڈھ دا ورتاوا نہیں ہندا۔
کلاسیکی سنگیت انگ ٹپہ گاؤن لئی ان تھک، کھلی ڈلی، لچکدار، تیز، تِکھی، کراری، نہ رُکن والی، پھُرتیلی، لمّی چوڑی، پکی پیڈی اتے زوردار آواز نال لَے، تال اُتے مکمل مہارت اتے قبضہ ضروری ہے۔ استاداں اتے وڈے گُنیاں دا ایہہ آکھنا اے کہ جتھے گویّے دی تیاری مُک جاندی ہے اوتھوں ٹپہ گائن شروع ہوندا ہے۔ ٹپہ گائیکی وچ کھڈا، مُرکیاں، زمزمے، جھٹکے، پھندے، ولدار اتے پیچ دار تاناں توں اڈ لڑی انگ، لڑ گُتھاؤ انگ اتے نِکیاں نِکیاں دانے دار تاناں دا ورتاوا ہندا ہے۔ ایہناں تاناں نوں ’’ٹپے دے بان‘‘ کیہا جاندا ہے۔ ایہناں گُناں دے بناں ٹپہ مکمل نہیں ہے۔
جیہناں قسماں دا ورتاوا ٹپہ گائیکی وچ ہندا ہے اوہ سبھ دیاں سبھ دھرپد گائیکی وچ نہیں ہندیاں اتے خیال گائیکی وچ ایہہ سبھے چیزاں اِکو ویلے اکٹھیاں نہیں ہوندیاں۔
ٹپے نوں کلاسیکی موسیقی دی صنف اتے انگ دے وانگوں متعارف کروان لئی سب توں پہلاں نعمت خاں سدا رنگ، اوہناں دے بھرا دے پُت اتے جوائی فیروز خاں ادا رنگ دے ناں سانوں ہندوستانی تاریخ موسیقی وچ سب توں پہلاں دِسدے نیں۔ ایہناں دوہاں کلاکاراں نے ڈھیر سارے خیالاں دیاں پنجابی بولی وچ ڈھیر ساریاں بندشاں بنھیاں نیں۔ مثال دے طور تے
ٹپہ راگ جنگلہ
۔ استھائی: مینڈا دُکھ دور کر دیو سائیں، اسی تینڈی لیواں بلائیں
انترہ: سدا رنگ تینڈے جاندے واری، تجھ نہ اور بِن کوئی مینڈا سائیں
ٹپہ راگ سیندھوی
2۔ استھائی: کون کھڑا درواجڑے، دیکھو سیؤ حال نی
انترہ: ایسی آئی تینڈے ویکھن کارن، ادا رنگ دی گل سانچی مان لے
کلاسیکی سنگیت دے کھوجیاں اَتے وِدواناں دا ایہہ دعویٰ ہے کہ میاں غلام نبی جیہناں دا تخلص میاں شوری ہے اوہ کلاسیکی سنگیت دی ٹپہ طرز دے موجد میاں غلام نبی شوری دے پیو میاں غلام رسول قوال جیہڑے محمد شاہ رنگیلے دے درباری قوال سن قصور دے گُنیاں دا ایہہ آکھنا اے کہ میاں غلام رسول قصور دے رہن والے سن اتے اوہ خیال وغیرہ وی گاؤندے سن۔ اوہناں نے ٹپے دی تعلیم وی حاصل کیتی سی۔ ایہناں دی پنجابی ٹپے دیاں بندشاں توں سدارنگ، ادا رنگ وی متاثر ہوئے بِناں نہ رہ سکے اتے فیر ای اُتے لکھے ہوئے ٹپیاں دیاں بندشاں بنائیاں۔
قوالاں دا اک خانوادہ پنجاب وچ وی وسدا سی  ایہناں وچوں کئی قصور وچ وی آباد سن، ایہہ سارے پنجابی انگ دی قوالی کردے سن۔ میاں سونا، میاں چاندی ایہہ دونوں جَنے بابا بُلھّے شاہؒ دے من پسند اتے لاڈلے قوال سن۔ ایہناں دوہاں قوالاں دیاں قبراں وی بابا بُلھّے شاہؒ دے مزار دے باہر والے ویڑھے وچ نیں۔ ایس توں ثابت ہوندا ہے کہ قصور وچ قوالاں دا خانوادہ وسدا رسدا سی۔
قصور وچ ہندی، سنسکرت، برج بھاشا بولیاں توں اڈ پنجابی بھاشا وچ خیال بندشاں دی پرانی روایت سی۔ ایتھوں دے وسنیک پنجابی بھاشا وچ ای اپنے وچاراں دا اظہار کردے سن۔ میاں غلام نبی شوری پنجابی سن اتے ایہو ای روایت لے کے اوہ اگانہہ ٹُرے۔ اوہناں نے ٹپہ گائیکی تے عبور حاصل کرنے توں پچھے ٹھیٹھ پنجابی تھاواں توں باہر نکل کے پکی، ٹھیٹھ اتے اُچی اردو بھاشا دے شہر لکھنؤ وچ جا ڈیرا لایا۔ اوہناں پنجابی بولی اتے گائیکی دے ایس انداز نوں ایناں ودھایا تے پرچار کیتا کہ کلاسیکی سنگت دیاں دُھرپد توں اڈ سبھے صنفاں ایس دے اثر توں نہ بچ پائیاں اتے ٹپ خیال، ٹپ ترانہ، ٹپ ٹھمری اتے ٹپ دادرا ورگیاں نویکلیاں قِسماں کلاسیکی سنگیت وچ بن گئیاں۔ شوری میاں دے ویلے وچ ٹپہ سب توں ودھ مشہور ہویا۔
پنجاب دی گائیکی دا ویروا کردیاں خاص کر پنجابی لوک سنگیت نوں ویکھن پِچھوں ایہہ گل سامنے آؤندی ہے کہ پنجاب دی دھرتی، ایتھوں دیاں رُتاں اَتے ایتھوں دے وسنیکاں دے من وچ ای پھُرتی ہے۔ چوڑیاں چکلیاں ہکاں، گُتے ہوئے طاقتور پِنڈے، جی دار، دلیر، بہادر، اُچیے لمیے قداں والے گھبرو جوان پنجاب وچ وسدے نیں۔ پنجابی جوان لمیاں چوڑیاں واجاں دے مالک ہن۔ پنجابی لوک سنگیت دی کوئی دُھن جیویں مرزا صاحباں، ہیر رانجھا، سوہنی مہینوال اتے سیف الملوک ایہناں سبھناں وچ تیز طرار تاناں مِلدیاں نیں۔ لوک سنگیت دا ایہو ای انگ کلاسیکی سنگیت وچ ڈھل گیا ہے۔ پنجابی گائیکاں دیاں لمیاں، چوڑیاں اتے سُریلیاں واجاں ہن۔ اوسے طرح ایہہ سُراں دے نال بڑی جیداری نال اوکھے توں اوکھا طریقہ ورتدے نیں۔ ایہہ ساریاں گُناں اپنے سارے سوہنے چج نال کلاسیکی سنگیت نوں چار چن لاؤن دی نینہہ بنے۔
قابل غور گل ایہہ ہے کہ ’’میاں‘‘ شبد صرف پنجاب وچ ای ورتیا جاندا ہے، جیہڑا وڈیاں بزرگاں دی عزت لئی بولیا جاندا ہے۔ میاں غلام نبی شوری دی کوئی اولاد نہیں سی۔ کجھ لوک ایہہ آکھدے سن کہ اوہناں دا ویاہ اِی نہیں سی ہویا، پر کھشیتر موہن سوامی نے اوہناں دی ووہٹی دا ناں بھانگیرن لکھیا ہے۔ اوہناں دا اِک لے پالک پُتر اشرف خاں سی، جیہنے رام پور دے سارنگی نواز بنیاد حسین نوں سارنگی دی تعلیم دِتی۔ میاں شوری دی وجہ توں بھارت وچ ’’شوری گھرانے‘‘ دا جنم ہویا۔ ایس گھرانے وچ چار ریتاں دا گانا گایا جاندا ہے، جیہڑا بھارت دے کسے وی ہور گھرانے وچ نہیں ہے۔ (8) میاں شوری سادھو سنت، فقیر، درویش، بے پرواہ اتے طمع توں پاک شخص سن۔ اِک واری نواب آصف الدولہ (1779-1775ء) اپنی سواری تے لنگھ رہے سن کہ اوہناں دی اَکھ میاں شوری تے پئی۔ نواب آصف الدولہ نے اوہناں نوں ویکھدیاں اِی اپنے ول آؤن دا سدّا دتا۔ میاں شوری نے اوسدے جواب وچ آکھیا کہ مینوں تہاڈے گھر دا پتہ نہیں۔ نواب صاحب نے کیہا کہ تُسی کسے توں وی پچھ لو گے تاں میرے کول چھیتی اپڑ جاؤ گے۔  ایس گل توں میاں شوری دے سِدھے پن دا اندازہ لگ جاندا ہے۔
میاں شوری مقام دانی وچ ملا محمد کتاب دان دے شاگرد سن۔  میاں شوری دے شاگرداں وچ میاں گاموں اتے پنڈت تارا چند سن۔ میاں گاموں دا پُتر شادی خاں بنارس دے مہاراجہ اُدت نارائن سنگھ دا درباری کلاکار سی۔ ایہناں توں اڈ بنارس گھرانے وچ ٹپے دا پرچار کرن وچ پرسادو، امام باندی اتے باقر علی خاں پرمُکھ نیں۔ ایس گھرانے دے ایس ویلے دے وڈے پنڈت راجن راجس مصرا تے ساجن مصرا ہَن۔
گوالیار گھرانے دے اُستاد نتھن پیر بخش جیہڑے گوالیار دے مہاراجہ دولت راؤ سندیا (1827-1794ء) دے درباری فنکار سن۔ ایہناں نے اتے ایہناں دے دوواں پتراں مدو خاں، حسو خاں اتے پنڈت شنکر راؤ، نثار حسین خاں گوالیار گھرانے والے نے گوالیار وچ ٹپہ گائیکی نوں ڈھیر ودھاوا دتا۔ نثار حسین خاں اتے پنڈت شنکر راؤ نے خیال، ترانے دیاں ہندی اَتے مراٹھی وچ بندشاں کیتیاں جِناں وچ ٹپہ انگ دا رجواں ورتاوا دِسدا ے  ٹپہ گائیگی دا گوالیار وچ چوکھا اثر سی جِس توں مذہبی دیہاڑاں جیویں پریتی بھوجن، برہمن بھوجن تے گائے جان والے شلوک وی سجے ہوئے سن بنگال وچ ٹپہ گائیکی نوں ودھاون اتے پرچار کرن لئی ندھو بابو، جیہناں دا اصلی ناں ندھی گپتا سی، اوہناں دیاں سیواواں بے مثال نیں ٹپے نے بنگال نوں ایتھوں تیک متاثر کیتا کہ رابندر ناتھ ٹیگور دے گیتاں دیاں دُھناں وچ ٹپے دیاں تاناں دا بھرواں ورتاوا کیتا ہے۔ نِدھو بابو ہوراں ٹپہ گائیکی چھپرا توں سکھی۔ ایس توں اڈ شری رام اتے کالی مرجا دے ناں لکھن جوگے ہن۔ نِدھو بابو توں پہلاں کالی مرجا بنگال وچ آئے۔ کالی مرجا نے دِلی اتے لکھنؤ چوں ٹپے دی تعلیم حاصل کیتی، اوہناں اِک گُنی اتے وِدوان دی گَدی پائی اتے وڈا ناں کھٹیا۔ اوہناں دی گائیکی میاں شوری دے انگ نال بھری پئی سی۔ ایہناں توں اڈ کھشیتر موہن سوامی، لکشمی نارائن، نگیندر ناتھ بھٹاچاریہ، جتیندر ناتھ وندیو پادھیائے اتے ڈھاکہ دے حبیب میاں دے ناں لکھن جوگے ہن۔  ٹپہ گھرانیاں وچ رام پور گھرانے دے مڈھ بنیاد حسین سارنگی نواز ہن، جیہناں بارے اسیں پہلاں لکھ چکے ہاں۔ ایہناں توں وکھ گوگٹے گھرانے دی نینہہ دیواجی بُوا نے رکھی۔  لکھنؤ وچ میاں شکر دے پتر محمد خاں، مراد علی، نواب علی، حسین خاں، ممی خاں اتے چھجو خاں دے ناں چنگے ٹپہ گائیکاں وچ رلائے جاندے نیں۔ میاں غلام نبی شوری دے ڈھنگ تے سرشار نے وی ٹپے لکھے نیں۔  الٰہ آباد دے بابو رام سُہائے وی میاں شوری دے شاگرد سن جیہڑا میاں شوری دی تصویر سی۔ بابو رائے سہائے دا پتر ایسری پرساد عرف بابو جان وی وَدھیا ٹپہ گائیک سی۔ ایہہ دوویں پیو پتر دھرپد، خیال، ہوری وی خوب گاؤندے سن۔  مہاراشٹر وچ لاؤنی دی شکل وچ گائے جان والے ٹپے مراٹھی بولی وچ نیں۔  جس طرح پہلاں لکھیا گیا ہے کہ ٹپے نے سنگیت دی ہر صنف (دھرپد توں وکھ) نوں متاثر کیتا۔ ایہناں وچوں پنجابی بولی توں متاثر اِک دادرا پیش ہے۔
استھائی: ویکھو موری گوئیاں، کجروا ویکھ
انترہ: پاناں دی لالی واری وے،
عجب سہاونوی ویکھ، ہنسی ویکھ
ایس دادرے وچ پنجابی بولی دے شبد کِنے پیارے اتے سوہنے جاپدے ہن۔
ہر ٹھمری وچ برج بھاشا دے شبد ہندے ہن، پر تھِلے جیہڑی ٹھمری دِتی جا رہی ہے اوس دے وچ پنجابی بھاشا دی مٹھاس، خوبصورتی، وڈیائی، اُتمتا اتے دا عوامی مقبولیت جیوندا جاگدا ثبوت مِلدا ہے۔
پنجابی ٹھمری کھماچ
استھائی: مت بھُول جانا مینڈے رانجھا
انترہ: نیہاں لگا کِت وَل چلی مینڈے میاں،
مینوں بھی وہیں لے جانا
شوری میاں دا ہیٹھاں لکھیا جان والا جیہڑا ٹپہ ہے، اوس ٹپے وچ پنجابی، اردو، فارسی اتے ہندی ایہہ چاروں بولیاں مِلدیاں ہن۔
استھائی: دِل مجنُوں کیتا، ہم پھرے مَست کُوبکُو، صحرا بصحرا لیلیٰ
انترہ: مدہوشی سے شوری نے جِس دم لب لب، آپ شُبھ دی نیلی
ایسے اِی طرح چارتُک دے ٹپے وی لَبھدے ہن۔ میاں شوری توں ڈھیر سارے کلاکاراں نے متاثر ہو کے ٹپے دی کوِتا اتے اوس دیاں طرزاں بنھنن وچ اپنی کلاکاری دی طاقت وکھائی۔ ایس دا اِک نمونہ ہیٹھ لکھیا جان والا ٹپہ ہے۔
چارتُک دا ٹپہ
وے تینڈے ویکھن دا بو مینڈے سائیاں مینوں چاؤ گھنیرا
یاد لگی تینڈی میاں، تُوں بھی کردا یاد کہ ناہیں
داد کیا ہو اِی یاراں تے، جو دَست گریباں ہی
اُپر لکھے جان والے ٹپے وچ وی سرائیکی (ملتانی بولی)، اردو، پنجابی اَتے فارسی دا سوہنا میل دِسدا ہے۔ ایہہ قومی ایکتا، لِسانی نفرت اتے وَیر نوں مٹاون لئی اِک مثال ہے۔
بھارت وچ ٹپہ گائیکاں وچ رسُولن بائی، سُدیشوری دیوی اتے اوہناں دی دھی، گوالیار دے ایل کے پنڈت اتے پنڈت راجن مصرا، ساجن مصرا بنارس گھرانے والیاں دے ناں آؤندے ہن۔ چڑھدے اتے نویں کلاکاراں وچ ایل کے پنڈت دی دھی انیتا پنڈت نے ٹپہ گائیکی دا پَلا پھڑیا ہویا ہے۔
پاکستان وچ گوالیار گھرانے استاد غلام حسن شگن اتے شام چوراسی گھرانے دے استاد نیاز حسین شامی (مرحوم) دُھرپد، خیال توں اَڈ ٹپہ وی بہت وَدھیا گاؤندے سن۔ ٹپہ گائیکی وچ بڑی محنت اتے ریاض دی لوڑ ہے۔ ایسے وجہوں نویں پیڑی دے گائیک ایس نوں ہتھ نہیں پاؤندے۔ ہُن تے پوراں تے گِنے ٹانویں ٹانویں کلاکار ہی ایس میدان وچ رہ گئے نیں۔
گوالیار، کلکتہ، بنارس، شمالی بھارت اتے بنگال وچ جتھے چوکھا ٹپہ گایا جاندا سی، اج اوتھے ٹانویں ٹانویں ٹپہ گائیک رہ گئے ہن۔ ایہہ ڈاہڈے دُکھ دی گل ہے کہ ٹپے ورگے اُتم، وڈی اتے اُچی صنف اج اپنی ہی جنم بھُومی وچوں مُک گئی ہے۔
پنجاب دے ایس انمول یوگدان اتے گائیکی انگ نوں اج اسیں کیویں بچاواں گے؟
ٹپے نوں بچاؤن اتے ایہنوں سانبھن لئی سانوں ٹھکویں اتے زور دار قدم چُکن دی لوڑ ہے، نہیں تاں آؤن والے کال سمے وچ ٹپہ صرف اَکھراں تے لفظاں دی شکل وچ کتاباں وچ ہی رہ جائیگا۔
حوالے