جنازہ ۔۔ انور علی

Anwar Ali, creator of famous character Nanna, was the first newspaper cartoonist associated with The Pakistan Times.. His association with this newspaper spreads over 30 years from 1947 to 1977. Besides, he is a senior, renowned Punjabi short story writer. He died in Lahore on November 27, 2004

جنازہ

(انور علی)

مویا بندہ جیوندے کولوں بھارا کیوں ہُندا اے ؟ 
“کلمہ شہادت”
جنازے نوں مونڈھا دینا ٹھیک پر دُوجے نُوں دھکا دینا کتھے دی شرافت اے، بوہتا موہری ۔ 
” کلمہ شہادت ـ”
نعرے بڑے تے کلمہ کوئی نہیں پڑھدا ۔ لال داڑھی دے بُلھ ہلدے نیں پر اواز نہیں آوندی۔
انچ کُو لمّی داڑھی ، مہندی رنگی ۔ مونڈھے تے رُمال حاجیاںوالا۔پتل دی عینک ۔یگ نسواری ۔ بجُھ تے ریٹائیر ماشٹر اے؟ منشی ؟ کہ جھوٹھا گواہ ؟
“کلمہ شہادت”
لال ٹیوٹا وچ بندہ بیٹھا اے، مونہہ وگاڑی ۔ جنازہ لنگھ جاوے تے چلّے گا۔ انجن سٹارٹ پیر بچا کے گھوڑیاں دی لد تھاں تھاں اے۔ ٹٹنس ہویا بندہ گھٹ ای بچدا اے ” بڑا افسوس اے بابو ہوراں دا۔ ” 
میانی صاحب دا پینڈا مُکن وچ ای نہیں آوندا۔ 
“لگے چلو”لال بتی موٹراں لئی ہُندی اے ، جنازیاں لئی نہیں ۔کلمیاں کڈھی کالی چدر ۔ ہر کوئی رُک جاندا اے۔مویاں نُوں عزّت ،جیوندیاں نُوں دھکے وچ بازاراں ، دفتراں چ صاحب نہیں مل سکدا۔ اوہدی دھون نوں ول پیا اے انصاف منگنا ……؟منگنا جُرم اے ۔ وڈھی کھا۔ بلیک کھا۔ موٹا ہوئی جا ۔ 
“ماشااللہ ، ماشاء اللہ بی اے کر لیا اے ؟ بڑی ذہین اے دھی تہاڈی ،شیخ جی ۔ ماشاء اللہ ۔ تہاڈے سارے ای بچّے بڑے ذہین نیں۔”
“کلمہ شہادت”
“ماشاء اللہ۔”
“کلمہ شہادت”
کلمے بُہتے ای ہو گئے نیں ۔ جناز گاہ تے نیڑے نہیں آ گئی ؟ 
“میں نیاز نُوں پھُلاں دی ٹوکری پھٹرائی سی۔ ویکھیں اوہنوں کتے گھر ای تے نہیں بھُل آیا۔”
جنازہ ویکھ کے پھُلاں والے چُپ نہیں ہُندے ۔ مونہہ نہیں بناندے ۔ مردے اوہناں دا کاروبار نیں۔ 
“تُوں کارٹون نہیں بناندا ؟ ” 
ـ”اگر بتیاں ایہہ مولا بخش روڈ توں پھڑ لے۔”
ڈاکٹر علاؤ الدین دی ہٹی وی ایتھے ای اے۔پتا نہیں ایس ویلے ہووے گا کہ نہیں ؟ پر تُوں جنازہ چھڈ کے کیویں جا سکدا ایں ۔ کنا گھٹا پیا ہویا اے بُوٹاں تے۔ 
تسمیاں والے بوٹ نہیں سن پا کے آونے ۔ بندہ روز جنازے پڑھدا ہووے تے پتا ہووےنا۔ 
چھیتی کر، مولوی کالھی وچ اے ۔ ایہہ نال دا بندہ وی اناڑی لگدا اے۔ اوس داڑھی والے منڈے نوں ویکھی جا۔ وضو کری جا۔ نک وچ پانی ، تن واری ۔ والاں اُتے سدھے ہتھ ۔ گردن اُتے پُٹھے ۔ ٹھیک اے ۔ اوہنے ویکھیا نہ ہووے ۔ فیر کیہ اے ؟ سبھ تیرے ورگے نیں۔ 
“فکر نہ کرو جی جُتیاں وی۔ ایہہ سائیں تہاڈا خادم جو موجود اے۔”بلداں آلے منکیاں نال ایہنوں بھار نہیں لگدا ؟ منکے داڑھیاں سُوٹ ساڑھیاں ۔ جگ مگ ہٹیاں ۔ ایہدے کھیسے وچ پیسے کیوں نیں ؟ میں وی راشن لیانا اے ۔ 
“تن صفاں بنا لوو جی۔ “
“تُسیں اگے آ جاؤ۔”
ـ”بابو دا کراچی وال پُتر نہیں ویکھیا۔”
” پانیاں سبھ رستے روکے ہوئے نیں۔ کوئی کیویں آوے جاوے۔”
ــ”رب دا قہر سی”
“ہور دیو ایس پارٹی نُوں ووٹاں۔”
“کوئی رہ تے نہیں گیا؟”
“شروع کرو مولوی صاحب۔”
مولوی دا رُمال چٹا اے، بھُورے خانیاں والا ۔ لال داڑھی کتھے وے ؟ ایتھے ای ہونا اے ۔ تُوں آپنا مونہہ بنائی رکھ۔  مولوی کنی وار تکبیر کہے گا ؟ ایہہ اوہدا کم اے۔ 
“اللہ اکبر۔”
بڑی چُپ اے ۔ ایہہ ٹرک سی ؟ بڑی لمی ہیڑ اے بکریاں دی ۔ تُوں بکری بول سکدا ایں؟ چُپ کر، نماز پڑھ ۔ ایہہ نیانیاں دے کم نیں ۔ توں سیانا بیانا ایں، نیانیاں والا ۔ سکول کھُلن والے نیں ۔ ڈبل فیساں۔ نویں بُوٹ ، نویں بستے کتھوں لیاویں گا ؟ چوری کراں ، ڈاکے ماراں ، تینوں کیہ ؟ تُوں ہتھ اڈی رکھ ۔ توبہ تیویں دی زبان کنی لمی ہُندی اے ۔ تُوں نہیں بحث سکدا ۔ ایہناں بکریاں نُوں قصائی چُپ کراوے گا۔ بڑی دیر توں سری پاوے نہیں کھاہدے ۔ 
“اسلام علیکم و رحمتہ اللہ”
“اسلام علیکم و رحمتہ اللہ “
“دُعا کر لوو”
تینوں تے ربنا آتنا ای آندی اے ، اوہی پڑھ لے ۔ مگروں مونہہ ہلاندا رہویں ۔ لال داڑھی تے تیرے پچھے ای کھڑا سی۔ ایہہ حالے وی دعا منگی جاندا اے ۔ شیخ وی نال ای کھڑا اے، “لَااَلہَ اَلّااللہ مُحّمد الرّسُول اللہ”
شکر اے ایہدی دعا وی مُکّی ۔ بڑا عالم ہونا اے ۔ایہہ جناز گاہ بڑی پرانی لگدی اے ، مُغلاں دے ویلے دی۔ تاریخی عمارتاں ہولی ہولی کر رہیاں نیں۔ کوئی ایہناں نُوں بھالن والا نہیں ۔ 
“اجازت دے دیو جی۔”
اج کل چھوٹیاں اٹاں نہیں بن دیاں ۔ 
“جیہناں اصحاب نے جانا ہووے جا سکدے نیں۔”
میراخیال اے حالے بن دیاں نیں یاں شاید نُور جہاں دے مقبرے دی مرمت لئی بنوائیاں ہون۔ پر ایس جناز گاہ نُوں کون پچھدا اے۔ نہیں نہیں ۔ ہن جانا چنگا نہیں لگدا۔ جس ویلے اوہنے اجازت دتی سی اوس ویلے بھیڑ وچ چلا جاندا ۔ اودوں توں اٹاں گن دا رہیا ۔ بڑا عالم عمارتاں دا تینوں ہر گل موقعے مگروں ای یاد آندی اے۔ 
“ایس پاسے جی، ایس پاسے”
میانی صاحب کنا آباد اے ۔ قبر تے قبرچڑھی ہوئی اے۔ ایہناں کچیاں قبراں تے کون آندا ہووے گا ؟ آندے ای ہونے نیں نہیں تے بیٹھ نہ جاندیاں ۔ بیٹھیاں قبراں اُتے ہور قبراں بن جاندیاں نیں۔ ویکھ پُرانیاں قبراں کیویں مونہہ اَڈی پئیاں نیں پئی نویں مُردے کد آں ۔قبراں وچ بجو ہندے وی نیں کہ ایویں گلاں نیں ؟ 
کہندے نیں بجو مُردے کھاندے نیں۔ 
“جی ہاں ایہہ قبر کند ایداں ای کر دے نیں۔ اکو ویلے چار چار، پنج پنج قبراں لے لیندے نیں۔”
” پتا ہندا اے ناں مردہ گھر کھڑن توں تے رہے ۔ ـ”
بہہ جا ایس تھڑے اُتے ۔ قبراں دے تھڑے بیٹھن لئی ہندے نیں۔ کجھناں دوالے چار دیواری ۔ چھتیاں قبراں ۔ چٹے پتھر ۔کالے کتبے ٹائیلاں ۔ پھُل پھُلواڑی۔ 
“ایہہ ملکاں دی چار دیواری اے۔ “
ـ”اوہ ساڈی اے۔”
مرن مگروں وی ملکیتاں ۔ نولکھیاں دیاں قبراں وچ سائیںاوہدی بُوٹی بڑی تیز سی۔ کہندے سی۔ میں تے اکو واری پیتی اے۔ مینوں کیہ پچھان ۔ ددھ چارے مغز ۔کھنڈ ۔ ٹھنڈی بُوٹی۔ “ٹھوٹھا۔”
ـ”جیلے ایہہ کیہ کیتا ای ؟ “
“کیہ ہویا؟”
“پین مگروں ٹھوٹھا ساقی دے ہتھ وچ پھڑائی دا اے ۔ “
” مینوں نہیں سی پتا”۔سائیں مر گیا کہ جیوندا اے ؟ ساکی ساقی ۔شراب ۔شاعر 
ساقیا خیز کہ پرہیز حرام ایں جا 
جس پارٹی تے سوہنیاں تیویاں ہون ، شراب ودھ چڑھدی اے کتے شراب بچان لئی تے سوہنیاں تیویاں نہیں اکٹھیاں کر دے۔ توں “سوہنیاں تیویاں ۔ سوہنیاں تیویاں”کیویں مونہہ بھر کے کہنا ایں۔ تیویاں بارے نہ سوچیا کر۔ آپنے دھولے ویکھ۔ داڑھی رکھ لے ۔ لال داڑھی کتھے؟ اوئے ہولی سوچ ۔ اوہ تے تیرے پچھے بیٹھا اے کتے سن نہ لیا ہووے ۔جے سوچ ویکھی سنی جاندی ؟ بندہ بندے نُوں مار مُکاندا۔ اج میانی صاحب وچ شیر بھگھیاڑ پھر دے۔ تُوں نہ ہندا ۔ جنگلی جانور وی اک دوجے نوں مار دے نیں۔ پر کھان لئی ۔ بندہ بندے نوں مار دا اے ، مارن لئی ۔ سُور نوں اینابُڑا کیوں جان دے نیں ؟ شکرکرن سور ۔ نہیں تے وڈھ کھاہدے جاندے 
“صبرکررب دے کماں وچ کیہدا دخل اے۔ اسیں جُو تیرے سر تے ہتھ رکھن والے ہاں۔ ـ
ایہنے سر آپنے گوڈیاں وچ کیوں لکویا اے ؟ کوئی پچھان نہ لوے پئی بابو دا چھوٹا پُتر اے ؟ چھوٹیاں دے سروں سایہ اُٹھ جاوے تے اوہ ننگے لگدے نیں، تے نگیاں پچھے دُنیا چھری کانٹے لئی پھر دی اے۔ 
بھکھی دنیا ۔ پتا نہیں قلاں دا وی انتظار کرن گے کہ نہیں ۔ بابو دے کنے مکان نیں ؟ کنے پت دھیاں ؟ 
” منڈا حاجی ہوراں دے نال ای ہٹی تے بیٹھدا اے۔”
لال داڑھی نے حالے تیکر شیخ نُوں جَپھّا ماریا ہویا اے۔ 
“بڑا سمجھدا اے کم کار وچ ۔ نیک ، فرما نبردار۔”
ــ”سگرٹ وی نہیں پیندا۔”
ـ”ہاں جی نوکریاں وچ کیہ پیا اے۔”
گلی مشک نُوں مٹی لگی اے ، جیویں ہاڑھ وچ مزدور دا ننگا پنڈا۔ سنمیاں باہر کنی لوء اے، ویہہ فٹ ، تیہہ فٹ اُچی تیسویں ، ہیٹھ کھڑے نک نکے مزدور تکدے ، بھُکھیاں نظراں نال صبر کو، کاکی نُوں سوالواں ۔ بنائی جاؤ کاکیاں کاکے ۔ ایہدے لئی ٹکٹ نہیں لینا پیندا ۔ بچے گھٹ جماؤ ۔ اک یاں دو ۔ امریکہ جاؤ ۔ افریقہ آؤ۔ کنونشن، کانفرنساں ۔گنجے سر۔ بنارسی ساڑھیاں ۔ کون بناندا اے نیانے؟ آپ آندے جاندے نیں ۔ جیہڑے بناندے نیں اوہناں کولوں بندے نہیں ۔ 
بانجھ پن کا شرطیہ علاج ۔ نرینہ اولاد ۔ جہالت وچوں نوٹ کڈھو۔ نوٹاں والے ڈاکٹراں دیاں کوٹھیاں بن جان ۔ میانی صاحب آباد رہے ۔اُٹھ اُٹھ ۔ لوکی قبر تے اکٹھے ہو گئے نیں۔ مردے نے مجمع لایا اے۔ 
تُوں سگرٹ پین توں ایویں ڈر دا رہیا چٹی چدّر مردے نوں تکری وانگوں تولدی اے۔ 
ـ اک جنا وچ اُتر جاوے “
” پیر بچا کے۔”
“سیمنٹ گلا اے حالے۔”
ـ سلاں وچ سیمنٹ گھٹ اے، ریتا ودھ۔”
ـ”دُنیا توں خدا دا خوف اُٹھ گیا اے۔”
لال داڑھی سبھ کجھ جان دا اے ۔ کیوں لال داڑھی دے پچھے پیا ایں ؟ رب توں ڈر۔ 
“کالی چدّر ہیٹھ نہ رکھ۔”
“ایہہ وتھاں وچ سیمنٹ بھر دے چنگی طرح ۔ میرے ول دی۔ کیڑیاں توں کیوں اینا ڈر دے او ؟ ایہناں تہانوں کھانا ای کھانا اے ، بھر لوو وتھاں۔ مُردہ آپنے کیڑے آپ بنا لوے گا۔ قبر دا انھیرا۔ ان جانے دا ڈر ۔ نماز ۔ روزے ۔ مندراں وچ ٹلّ۔ 
“ذرا اک پاسے ہونا ، میں وی مٹی پا دیاں۔”
اک رُگ تُوں وی پاوے ۔ فقیر نُوں تے کدی ٹیڈی پیسہ نہیں دتا۔ 
“چنگی گزار گیا۔ اللہ بخشے۔ ـ
ـ”سڑک آ گئی اے، دعا کر لوو۔”
ـ”اَشھد اَن لااِلہ الا اللہ و اشھدو اَن محّمدالرسُولُ اللہ۔”
ـ”رکشا ! اوئے رِشکا۔”